Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

4-MODUL. GÁPTIŃ BASÍNDA, ORTASÍNDA, SOŃÍNDA QOYÍLATUǴIN IRKILIS BELGILER. BASQA GÁPLI KONSTRUKCIYANÍŃ IRKILIS BELGILERI
Jobası:
1. Jay gáplerdiń irkilis belgileri
2. Birgelkili aǵzalı gáplerdiń irkilis belgileri

1. 
   dánekersiz baylanısqan birgelkili aǵzalardıń irkilis belgileri
   

b) dánekerli baylanısqan birgelkili sózlerdiń irkilis belgileri
v) birgelkili aǵzalı gáplerdegi ulıwmalastırıwshı sózler hám olardıń irkilis belgileri
3. Gáptiń sońında qoyılatuǵın irkilis belgileri
Jobası:
a) nNoqat belgisi.
b) soraw belgisi.
v) úndew belgisi.
g) kóp noqat belgisi.
4. Basqa gápli konstrukciyanıń irkilis belgileri

5. Citatanıń irkilis belgileri

Ádebiyatlar:
1 Дәўлетов М. Гәптиң айрымланған ағзаларының интонациялық өзгешелиги ҳәм иркилис белгилери. ӨзРИАҚҚБ «Хабаршы» журналы. Нөкис, 1971. №3.
2. Dáwletov M. Házirgi qaraqalpaq orfografiyası hám punktuaciyası. Hókis: «Ilim» baspası, 2013.

Gáp ishinde qoyılatuǵın irkilis belgileri sintaksislik birliklerdiń struktura-semantikalıq ózgesheligine qaray: 1) jay gáplerdiń irkilis belgileri; 2) qospa gáplerdiń irkilis belgileri bolıp ekige bólinedi. Jay gáplerdiń irkilis belgileri qospa gáplerdiń irkilis belgileriniń qoyılıwına qaraǵanda ádewir qospalı sıpatlarǵa iye boladı. Qospa gáplerdiń irkilis belgileri onıń quramındaǵı jay gáplerdi bir-birinen bólip kórsetiwshi xızmetin atqaradı. Sonlıqtan qospa gáplerde, kóbinese bóliwshi irkilis belgileri qollanıladı. Al jay gáplerde bolsa, hár túrli struktura-semantikalıq hám intonaciyalıq ózgesheliklerge iye sintaksislik konstrukciyalar kóp. Sonlıqtan jay gáplerde bóliwshi hám ayırımlap kórsetiwshi irkilis belgileriniń ekewi de qollanılıp kele beredi.

Jay gáplerdiń irkilis belgileri
Baslawısh penen bayanlawıshtıń arasına sızıqshanıń qoyılıwı
Sızıqsha – házirgi jazıwda júdá keń qollanılatuǵın hám kóp funkciyalı irkilis belgileriniń biri. Ol sintaksislik hám emocional-ekspressivlik xızmetlerdi atqaradı. Ásirese onıń emocional-ekspressivlik xızmeti kórkem shıǵarmalarda keń qollanıladı.
Sızıqsha-sintaksislik xızmeti boyınsha bóliwshi irkilis belgisi. Ol jay hám qospa gáplerdiń quramında bir sintaksislik kategoriyanı ekinshi bir sintaksislik kategoriyadan hám bir pútin sintaksislik konstrukciyanıń quramındaǵı semantikalıq máni bildiriwshi bóleklerin ekinshi bir túrinen bólip kórsetiw ushın qollanıladı. Sızıqsha aytılajaq oy-pikirdiń qısqa, ıqsham, intonaciyalıq jaqtan ayqın uǵınılıwın támiynleydi. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray, sızıqsha baslawısh penen bayanlawıshtıń arasına tómendegi jaǵdaylarda qoyıladı:
1. a) Baslawısh ta, bayanlawısh ta ataw sepligindegi atawısh sózlerden bolǵanda, sızıqsha arqalı bólinip jazıladı. Bul sıyaqlı sızıqsha arqalı bólingen bas aǵzalardan dúzilgen jay gáplerdiń dúzilisi qısqa, mazmunı anıq bolıp keledi: Perzent - ómir gúli. Ámiwdiń tolqını-tabıs tolqını. (A.Dabılov).
b) Geyde atawısh bayanlawıshtıń quramında bul siltew almasıǵı kelgende, bayanlawıshtıń aldınan sızıqsha qoyıladı. Bul jaǵdayda bas aǵzalardıń arasındaǵı intonaciya 1-punkttegi intonaciyaǵa qaraǵanda kúshlirek aytıladı: Aral táǵdiri-bul adam táǵdiri. («Erkin Qaraqalpaqstan»).
2. Baslawısh siltew, geyde betlik almasıǵınan, bayanlawısh, atawısh sózlerden bolǵanda yamasa kerisinshe bolıp kelse, bayanlawıshtıń aldına sızıqsha qoyıladı: Bul-student. Ol-shopan. Anaw-Qarataw. Botalaǵı-seniki, onı saǵan enshige berdik. (Sh.Aytmatov).
3. Baslawısh ta, bayanlawısh ta sanlıq sózler arqalı bildirilip kelgende aralarına sızıqsha qoyıladı. Úsh jerdegi úsh-toǵız. Jeti jerdegi jeti-qırq toǵız.
4. Baslawısh háreket atı feyilinen, bayanlawısh atlıq sózlerden bolsa yamasa kerisinshe bolıp kelgende de bayanlawıshtan aldın sızıqsha qoyıladı: Biziń jumısımız-joldı tazalaw. (Sh.Aytmatov)
5. Baslawısh atlıqlasqan kelbetlik, kelbetlik feyilden bolıp, bayanlawısh atawısh sózlerden bolǵanda da, bayanlawıshtan aldın sızıqsha qoyıladı: Súyektiń dúzde kómiwsiz qalǵanı-bul hámmeniń betine shirkew salatuǵın tańba edi. (Sh.Aytmatov). Jarısta ozıp shıqqan-Azat. Geyde atlıqlasqan qatarlıq sanlıqlardan bolǵan baslawısh penen atawısh bayanlawıshtıń arası sızıqsha arqalı bólinip jazıladı: Edigeniń shıqpas janına sebepshi bolǵan eki nárseniń biri-sap hawa, ekinshisi-túyeniń shubatı boldı. (Sh.Aytmatov).

Birgelkili aǵzalı gáplerdiń irkilis belgileri

Birgelkili aǵzalı gáplerde qollanılatuǵın irkilis belgileri xızmeti jaǵınan basqa irkilis belgileri sıyaqlı, bir sintaksislik konstrukciyanı ekinshi bir sintaksislik konstrukciyadan ajıratıwda, bir mánini ekinshi bir máni menen shatastırmawda, gápti intonaciyalıq jaqtan durıs oqıwda grammatikalıq qural retinde xızmet atqaradı.
Birgelkili aǵzalı jay gápler dúzilislik-formallıq hám intonaciyalıq belgisine qaray, tómendegi túrlerge bólinedi: 1) dánekersiz baylanısqan birgelkili aǵzalı gápler; 2) dánekerli baylanısqan birgelkili aǵzalı gápler; 3) ulıwmalastırıwshı sózli birgelkili aǵzalı gápler.