Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

Dánekerli baylanısqan birgelkili sózlerdiń irkilis belgileri
Gáptiń birgelkili aǵzaların, tiykarınan, biriktiriwshi, qarsılas, awıspalı, gezekles dánekerleri baylanıstıradı. Dánekerli birgelkili aǵzalar da dúzilisi jaǵınan eki komponentli hám kóp komponentli, ashıq qatarlı hám jabıq qatarlı bolıp keledi. Eki komponentli birgelkili aǵzalardıń baylanısı jabıq qatarlı birgelkili aǵzalardı dúzedi.
Dánekerli baylanısqan birgelkili aǵzalardıń irkilis belgileri jazıwda tómendegi ózgesheliklerge iye boladı:
1. Biriktiriwshi dánekerler mánileri óz ara teń bolǵan eki yamasa kóp komponentli birgelkili aǵzalardı baylanıstıradı. Olar birgelkili aǵzalardıń arasında qollanılıwı jaǵınan óz ara ózgeshelikke iye boladı:
a) hám, menen, jáne biriktiriwshi dánekerleri, kóbinese eki komponentli birgelkili aǵzalardı baylanıstıradı. Bunday jaǵdayda birgelkili aǵzalar bir tutas intonaciya menen aytıladı hám jazıwda irkilis belgisi qoyılmaydı: Aldına dástúrxan tolı nan menen qant qoydı. (J.Aymurzaev).
b) Biriktiriwshi dánekerler birgelkili aǵzalardıń hár biri menen qaytalanıp, kóp komponentli (ashıq qatarlı) birgelkili aǵzalardı baylanıstırıp kelgende, aralarına útir qoyıladı: Ata aqılı kól boladı, balam, hám mantıqtıradı, hám qalqıtadı. (T.Qayıpbergenov).
v) Birgelkili aǵzalar kóp komponentli bolıp, menen/benen/penen hám dánekerleri arqalı juplasıp baylanısıp kelgende de, hár bir juplasqan birgelkili aǵzalardıń arasına útir qoyıladı: Bunnan basqa da balanıń pámlewinshe, «Qáwipli» hám «Mehriban», «Sıyqırlı hám «Qorqaq» taslar da bar edi. (Sh.Aytmatov).
2. Birgelkili aǵzalar biraq, lekin, sonda da, al t.b. qarsılas dánekerleri arqalı baylanısadı. Bul dánekerler, kóbinese birgelkili feyil bayanlawıshlardı, jekke siyrek birgelkili anıqlawıshtı (biraq dánekeri) baylanıstıradı. Bunday jaǵdayda jazıwda útir belgisi dánekerlerden aldın qoyıladı: Orazan batır ulınıń dawısın esitti, lekin artına burılıp qaramadı. (T.Qayıpbergenov). Qollarımız qabardı, bazda suwıq qarıdı, sonda da tınım tappay atırmız. (Ó.Xojaniyazov).
3. Birgelkili aǵzalar, kóbinese ya, yaki, yamasa, ya bolmasa, álle, ne t.b. awıspalı (ayırıwshı) dánekerleri arqalı baylanısadı. Awıspalı dánekerler, kóbinese birgelkili aǵzalardıń hár biri menen tákirarlanıp qollanıladı. Dánekerler tákirarlanıp qollanılǵanda, birgelkili aǵzalardıń aldında keledi hám birgelkili aǵzalar útir arqalı bólinip jazıladı: Ózi azǵana jerge ya jay salarıńdı, ya qora dúzeterińdi, ya egin egerińdi bilmeyseń. (K.Allambergenov).
Eger de ya, yamasa, yaki dánekerleri birgelkili aǵzalar menen qaytalanbay, eki komponentli birgelkili aǵzalardı baylanıstırıp kelse, bir intonaciya basımında aytılıp jazıwda irkilis belgisi qoyılmaydı: Qulaq túrip tıńlaǵan jurttıń kewlinde tırnaq ushınday daq yaki girbiń joq. (Ó.Xojaniyazov).
4. Birgelkili aǵzalar gá, gáhi, birese, birde, geyde, bazda, ári t.b. gezekles dánekerleri arqalı da baylanısıp birgelkili aǵzalardıń hár biri menen tákirarlanıp aytılsa, jazıwda hár bir dánekerlerdiń aldınan (ekinshi dánekerden baslap) útir qoyıladı: Ol gá túrgelip, gá júrdi, gá otırıp, gá jattı. (A.Bekimbetov). Ári qızǵanısh, ári ayanısh qıynaydı meni. (Sh.Seyitov). Jawın geyde irilep, geyde maydalap jawıp tur. (S.Arıslanov).
5. Birgelkili aǵzalar intonaciya hám dánekerler arqalı baylanısıp, aralas baylanısta da keledi. Bunday jaǵdayda birgelkili aǵzalardıń dáslepki komponenti dánekerler arqalı, al sońǵı komponenti intonaciya arqalı yamasa dáslepki komponentleri intonaciya arqalı, sońǵı komponenti dáneker arqalı baylanısadı. Intonaciya arqalı baylanısqan komponentleriniń arasına útir qoyıladı: Oń jaǵında Ǵayıp xan, shayıq hám biyler tur edi. Olar Amanqulbiy, Qurbanbay biy hám Ǵayıp bahadırlar eken. (T.Qayıpbergenov).