Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

Noqat ( . )
Noqat-bóliwshi irkilis belgisi. Ol tekstegi óz aldına qollanılǵan xabar hám buyrıq mánisindegi gáplerdiń keynine qoyıladı. Noqat arqalı bólingen gáplerdiń intonaciyası gáptiń aqırına kelip páseń aytıladı da, gáptiń tıyanaqlanıp, tamamlanǵanın bildiredi. Bul orında gáptiń tamamlanıwı degende belgili bir oy-pikirdiń tolıq tamamlanǵanı ańlasılmaydı. Sóylew aǵımındaǵı pikirdiń intonaciyalıq pútinlikke iye bolǵan eń kishi bólshegi retinde uǵınıladı.
Jazıwda noqat belgisi gáptiń aqırında tómendegi jaǵdaylarda qoyıladı:
I. Belgili bir pikir tıyanaqlılıǵına iye bolǵan xabar gáptiń keynine noqat qoyıladı: Dáryanıń aǵısına qarsı esip, tolqın kóterip turǵan kúshli samal da joq. Tınıshlıq. (X.Seyitov).
II. Buyrıq gápler páseń intonaciya menen aytılǵanda aqırına noqat qoyıladı. Buyrıq gáplerdiń bul túrinde emocionallıq máni ańlatılmaydı, olarda tek ótinish-tilek, buyrıqlı mániler ǵana ańlatıladı: - Kel endi, ne qılıp tursań, zeńireyip. Otqa jaqınıraq otırıp jılınıp al. (Sh.Aytmatov).
III. Xabar mánisinde kelgen bir pútin qospa gápten keyin noqat qoyıladı: Eger sol tańda júzip kiyatırǵan qayıq eleslep kórinse, Qutım jańalıqlar, tabıslar bolatuǵınına quwanatuǵın, eger aydınlı suwda hesh nárse kórinbese, keshke shekem tımsırayıp dım úndemey júretuǵın ádetti shıǵardı. (X.Seyitov).
IV. Gáp aǵzalarına bólinbeytuǵın sóz-gáplerden keyin noqat qoyıladı. Sóz-gápler tekst ishinde monolog hám dialog túrinde keledi: Elge basshı bolıw qıyın. Awa. Hár xojalıqtıń talabı bar. (T.Qayıpbergenov).

• 
  Sonda onı usı jerge tigesiz be?
  
• 
  Álbette. (Ó.Xojaniyazov)
  

Noqat belgisi joqarıdaǵı sıyaqlı tiykarǵı sintaksislik xızmeti menen qatar, qosımsha xızmetlerdi de atqaradı. Olar mınalar:
1. Sabaqlıq hám basqa da ilimiy jumıslarda pikir hám qaǵıydalardı dálillew ushın fakt retinde mısalǵa keltirilgen gáptiń yamasa úzindiniń iyesin (avtorın kórsetiw ushın) ashılǵan qawısdan aldın noqat qoyıladı: Qay jer ıq bolsa, sol jerge úrgin qar úyiledi. (Ó.Xojaniyazov).
2. Bas háribi alınıp qısqartılǵan adam atlarınıń hár bir háribinen, sonday-aq bir neshe háripleri arqalı qısqartılǵan sózlerden keyin noqat qoyıladı: akad. M.K.Nurmuhamedov, doc. K.Ubaydullaev, prof. J.A.Orınbaev hám t.b.
3. Sanamalap aytılǵan birgelkili mánili sózlerdiń dawam etiwin qısqartıw ushın qollanılatuǵın taǵı basqa sózleriniń birinshi háribi alınıp, qısqartılıp alınǵan háriplerden keyin noqat belgisi qoyılıp jazıladı: Keńsege salıkesh, paxtakesh diyxanlar, mexanizatorlar, agronomlar, injener-texnikler hám t.b. awıl adamları jıynaldı.
4. Qatar tártip, sanamalap kórsetilgen nomerlerden soń noqat qoyıladı: Qaraqalpaqstan xalıq shayırları:
1. T.Jumamuratov,
2. I.Yusupov,
3 . T.Seytjanov,
4. B.Qayıpnazarov hám t.b.
5. Belgili bir kún, ay, jıl atların sanlar menen kórsetkende, sol sanlardan keyin noqat qoyıp jazıladı: 21.09.2021. Bul orında noqat kún, ay hám jıl sanların bir-birinen bólip kórsetiw ushın qollanıladı.