Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

C -

CITATA-[lat.citare-shaqırıw, atap kórsetiw]-avtor óz pikirin tastıyıqlaw yaki oǵan kóz-qarasın bildiriw ushın ádebiy shıǵarmalardan, yamasa birewdiń sózinen ózgertpesten úzindi aladı. Bul úzindi tsitata dep ataladı. Tsitata qısqa kólemde bolıp, dóretpeniń qurılısına tereń sińisip ketiwi kerek.
- E -
EKSPERIMENT-[lat. experimentum- tájiriybe, háreket etip kóriw].
EMOCIYa- [fr. emotionemovere-ishki tuyǵı sezim]- qáweterleniw. Máselen: qorqıw, quwanıw, qıynalıw paytında ishki tuyǵı sezimlerge beriliw.
«Mámleketlik tilde is júrgiziw» páni boyınsha juwmaqlawshı bahalaw sorawları

1-bilet
1.Protokoldan kóshirme. Таяныш түсиниги: Kópshilik jaǵdaylarda joqarǵı shólkemler protokoldan kóshirme talap etedi, sebebi olar óziniń qısqalıǵı hám anıqlıǵı menen qolaylı.

2. Shólkemlestiriw hújjetleri
3. Ádebiy til túsinigi. Таяныш түсиниги: Ádebiy til jámiyetlik siyasiy hám ilimiy-mádeniy ómirdiń barlıq tarawlarında qatnas quralı dárejesine kóterildi.

2-bilet
1. Ápiwayı hújjetler. Таяныш түсиниги: Bir ǵana máseleni óz ishine aladı

2. Kewil bildiriw. (Некролог). Таяныш түсиниги: qaytıs bolǵan adamnıń ómiri hám xızmetine baǵıshlanǵankishkene maqala.
3. Ádebiy til normaları. Таяныш түсиниги: Búgingi kúnde qaraqalpaq ádebiy tiliniń bir qansha islengen belgili dárejede bir qálipke salınǵan normaları bar.

3-bilet
1.Shólkemlestiriw hújjetleri. Таяныш түсиниги: Shólkemlestiriw hújjetlerine nızamlar, májilis bayanatları, shártnamalar, jollamalar hám t. b. hújjetler kiredi.

2. Miyrasnama. Таяныш түсиниги: Miyrasnama bul bir kisi tamanınan ekinshi adamǵa úy-jay, pul, buyımlar, qımbat bahalı qaǵazlar hám taǵı basqa da zatlardı miyrasqa berilgenligi haqqındaǵı hújjet.
3. Tilxat tekstin jazıp úyreniw

4-bilet
1. Akt. Таяныш түсиниги: Haqıyqıy bolǵan waqıyanıń, jaǵdaydıń, bir zattıń buzılǵanlıǵın yamasa joq etilgenligin tastıyıqlawshı hújjet.

2. Isenim xat tekstin jazıp úyreniw.
3. Orfoepiyalıq norma. Таяныш түсиниги: Dialektlik tásirlerdi joq etiw, jaslar hám kekse adamlardıń sózindegi ózgesheliklerge shek qoyıw, ózlestirme sóz hám ibaralardı qollanıwda itibarlı bolıw talap etiledi.
5-bilet
1. Arza. Таяныш түсиниги: Mákeme, yamasa kárxana baslıǵı atına qanday da bir másele yaki jumıs tuwralı ótinish, usınıs, tilek yamasa shaǵım túrinde jazılatuǵın rásmiy hújjet.
2. Kewil bildiriw tekstin jazıp úyreniw
3.Akcentolologiyalıq norma. Таяныш түсиниги:Bul pátti sóz hám gáplerde durıs qollanıw norması. Ayırım sózlerde pátti durıs qoymaw sóz mánisine tásir etiwi múmkin.
6-bilet
1.Daǵaza. Таяныш түсиниги: Bir nárse haqqında xabarlaw tuwralı hújjet.
2. Sózlerdiń bólek jazılıwı
3. Fonetikalıq norma. Таяныш түсиниги: Fonetikalıq norma qaraqalpaq tiliniń latın álipbesine ótiw mashqalaları hám sol mashqalalardı joq etiw menen baylanıslı. Házirgi kúnde jańa latın álipbesinde 9 dawıslı, 25 dawıssız norma esaplanadı.
7-bilet
1.Adresat. Таяныш түсиниги: Adresat sózi qanday da bir yubiley yamasa basqa bir quwanıshlı waqıya menen qutlıqlawǵa arnalǵan xat.
2. Sózlerdiń defis arqalı jazılıwı
3. Grammatikalıq (morfologiyalıq hám sintaksislik) normalar. Таяныш түсиниги:Grammatikalıq normaǵa ámel qılıw ushın sol tildiń grammatikalıq qaǵıydaların, gáp dúziw, sóz hám qosımtalap arasındaǵı qatnas, baslawısh penen bayanlawıshtıń kelisiwi, ekinshi dárejeli aǵzalardıń bas aǵzalarǵa baylanısıw jolların, sózlerdiń orın tártibin jaqsı biliw kerek.
8-bilet
1.Málimleme. Таяныш түсиниги: Málimleme-bir nárse tuwralı shólkemniń baslıǵına maǵlıwmat beriwshi hújjet.
2. Dawıssızlardıń jazılıwı
3. Orfografiyalıq norma. Таяныш түсиниги: Tildegi dawıslı hám dawıssız sesler imlası, túbir hám qosımtalap, qospa, jup qısqarǵan sózler imlası, buwınǵa bóliw, bas háriplerdi jazıwda imla normalarına ámel qılınadı.

9-bilet
1. Tilxat.Таяныш түсиниги: pul, hújjet, kitap, qımbat bahalı buyımlar yaki basqa bir nárselerdi qarızǵa yamasa basqa maqsetlerde alınǵanlıǵın tastıyıqlawshı rásmiy jazba hújjet.

2. Kómekshi sózlerdiń imlası
3. Punktuaciyalıq norma. Таяныш түсиниги:Irkilis belgileri de jazba tildiń grafikalıq tańbası, ol tildiń jazba túrin sóylew hám jazıwda mánilik jaqtan durıs oqıw hám túsiniw ushın eń zárúrli qural bolıp esaplanadı.

10-bilet
1.Túsinik xat. Таяныш түсиниги: Túsinik xat administraciyanıń talabı boyınsha jazıladı. Onda miynet tártibin buzılıwı, jumıstıń orınlanbaǵanlıǵınıń sebepleri kórsetiledi.

2. Túbir ham qosımtalardıń imlası
3. Stilistikalıq norma. Таяныш түсиниги: Tildegi sózlerdi orınsız qollanıw stillik qátelerdiń kelip shıǵıwına tiykar jaratadı. Sózlerdi tákirar paydalanılıw, tilde sinonimlerdi orınsız qollanıw sıyaqlı jaǵdaylar stillik normanıń buzılıwına alıp keledi.
11-bilet
1.Isenim xat. Таяныш түсиниги: qanday da bir mákeme, shólkem yaki bir adamnıń óz atınan ekinshi bir adamǵa isenim bildirip, wákillik bergen jazba túrdegi hújjeti.
2. Sózlerdíń qosılıp jazılıwı
3. Norma degenimiz ne? Таяныш түсиниги: Norma tildiń mádeniyatlıq dárejesin belgilewshi tiykarǵı usıl.

12-bilet
1. Sózlerdi ótkermelew

2.Miratnama. Таяныш түсиниги: mirátnama- saltanatlı keshege yamasa basqa bir merekege shaqırıw ushın qollanılatuǵın hám aldın-ala xabarlandırıwshı hújjet.
3. Maǵlıwmat-xabar hújjetleri. Таяныш түсиниги: Maǵlıwmat-xabar hújjetlerine maǵlıwmatnama, akt, arza, túsinik xat, esabat, isenim xat, minezleme sıyaqlı hújjetler jatadı.

13-bilet
1.Gáptiń sońında qoyılatuǵın irkilis belgileri. Таяныш түсиниги: Noqat, soraw, úndew, kóp noqat belgisi

2.Dawıslılardıń jazılıwı
3.Talapnama. Таяныш түсиниги: xızmet babında jámáátke yamasa mákemege kerekli bolǵan nárselerdi sorap jazılǵan hújjet.

14-bilet
1.Rásmiy isler stili. Таяныш түсиниги: Rásmiy isler stili júdá turaqlı, óziniń belgili janrı, leksikası, frazeologiyası hám sintaksislik toplamlarına iye, bul stilde ózgermeytuǵın sóz hám toplamlar kóbirek qollanıladı.

2. Akt dúzip úyreniw.
3. Maǵlıwmatnama. Таяныш түсиниги: qanday da bir bolǵan waqıya haqqında maǵlıwmat beriwshi yamasa tastıyıqlawshı hújjet.

15-bilet
1.Qospalı hújjetler. Таяныш түсиниги: Eki yamasa onnan da artıq máseleni óz ishine aladı.

2.Xızmet xatları
3.Esabat. Таяныш түсиниги: Esabat – bul belgili bir waqıtqa jobalastırılǵan hám orınlanǵan jumıs, wazıypa, tapsırma hám xızmet saparlarınıń juwmaǵı haqqında maǵlıwmat.
16-bilet
1. Mámleketlik tilde is qaǵazların júrgiziw.
2. Biylik hújjetleri. Таяныш түсиниги: Biylik hújjetleri toparına buyrıq, kórsetpe, biylik sıyaqlı hújjetler kiredi.
3.Minezleme. Таяныш түсиниги: Minezlemede berilip atırǵan adam haqqında (qay jerde jumıs isleytuǵınlıǵı, lawazımı, partiya aǵzalıǵı, milleti) tolıq maǵlıwmatlar beriledi.

17-bilet
1. Leksikalıq (sóz qollanıw) norması. Таяныш түсиниги: Tilde bar bolǵan birliklerdiń kereklisin tańlar qollanıw imkaniyatına iye boladı. Áne usı imkaniyatlardıń barlıǵı tilde leksikalıq normanı belgilep beredi.

2. Xızmet xatların jazıp úyreniw
3.Ómirbayan. Таяныш түсиниги: Ómirbayan-bul jazıp atırǵan adamnıń ómirindegi tiykarǵı hám dıqqatqa ılayıqlı dáwirleri sáwlelengen hújjet.
18-bilet
1. Usınısnama. Таяныш түсиниги: Usınıs - qanday da bir shaxstı belgili bir lawazımǵa yamasa hár túrli shólkemlerge aǵzalıqqa usınıw maqsetinde dúziletuǵın rásmiy hújjet.
2. Málimleme tekstin jazıp úyreniw.
3.Annotaciya yamasa qısqasha maǵlıwmat. Таяныш түсиниги: Oqıwshını kitaptıń yamasa basqa shıǵarmanıń mazmunı menen qısqasha tanıstıradı yaki baha beredi.

19-bilet
1. Protokol hám protokoldan kóshirme alıwdı úyreniw

2.Pikir. Таяныш түсиниги: Pikir ilimiy miynetti yamasa basqa bir shıǵarmanı talqılaw hám oǵan baha beriwden ibarat.
3. Birgelkili aǵzalı gáplerdiń irkilis belgileri. Таяныш түсиниги: Dánekersiz, dánekerli baylanısqan birgelkili sózlerdiń irkilis belgileri. Birgelkili aǵzalı gáplerdegi ulıwmalastırıwshı sózler hám olardıń irkilis belgileri.
20-bilet
1. Maǵlıwmat-xabar hújjetleri
2. Arza tekstin jazıp úyreniw
3.Protokol. Таяныш түсиниги: Hár qıylı jıynalıs, keńes hám ánjumanlardıń barısın, májilis qatnasıwshılarınıń shıǵıp sóylewleri hám olar qabıl qılǵan qararlardı rásmiylestiriwshi hújjet.
«Mámleketlik tilde is júrgiziw» páni boyınsha óz betinshe jumıslar

1.	Dawıslı hám dawıssızlardıń jazılıwı
2.	Túbir hám qosımtalardıń imlası.
3.	Qospa sózlerdiń imlası.
4.	Basqa gápli konstrukciyanıń irkilis belgileri
5.	Rásmiy isler stili
6.	Hújjet hám onıń túrleri
7.	Mámleketlik tilde is qaǵazların júrgiziw.
8.	Akt, arza, daǵaza, adresat, mirátnama
9.	Bildiriw xat, xabarlama, málimleme, tilxat, túsinik xat, isenim xat, xızmet xatları.
10.	Nızam, ustav, buyrıq, biylik, korsetpe.
11.	Maǵlıwmatnama, gúwalıq, mákan jay, dápter sırtına jazıw
12.	Minezleme, ómirbayan, annotaciya yamasa qısqasha maǵlıwmat
13.	Protokol, esabat, telegrama, telefonogramma.
14.	Shártnama, talapnama, usınısnama
15.	Miyrasnama, kewil bildiriw (Некролог)

OQÍW ÁDEBIYATLARÍ, SABAQLÍQ HÁM OQÍW QOLLANBALAR

Tiykarǵı ádebiyatlar:

1. Аминов М., Мадвалиев А., Маҳкамов Н., Маҳмудов Н., Одилов Ё. Давлат тилида иш юритиш (Амалий қўлланма). Тошкент, 2020. -528 бет.

2. Бердимуратов Е., Қутлымуратов Б., Каримуллаев Е. Қарақалпақ тилинде ис жүргизиў. Нөкис «Қарақалпақстан» баспасы, 1993. 56-бет. -190 бет.
3. Dáwletov A., Dáwletov M., Qudaybergenov M. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis. Nókis, 2010.
4. Dáwletov M. Házirgi qaraqalpaq orfografiyası hám punktuaciyası. Hókis «Ilim» baspası, 2013.
5. Qoshanov Q., Seydullaeva D., Djalilov S. Eń zárúr is qaǵazları. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2021.
Qosımsha ádebiyatlar:
1. Бердимурат улы Есемурат. Қутлымурат улы Баймурат ҳәм т.б. Ис қағазларының орысша–қарақалпақша сөзлиги. Нөкис. «Билим» 1994.
2. Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi. Nókis, «Bilim» baspası, 2020-jıl. -540 bet
Informaciyalıq derekler:

1. 
   www.tdpu.uz.
   
2. 
   www.pedagog.uz.
   
3. 
   www.ziyonet.uz.
   
4. 
   www.ndpi.uz.
   

TALABALARDÍ BAHALAW TÁRTIBI


Bahalaw tártibi óz ishine baqlaw túrlerin (aralıq, kúndelik hám juwmaqlawshı) qamtıp aladı. Talabanıń ózlestiriw dárejesi tómendegishe bahalanadı:

Dárejesi	Ballar (payız)	Reyting
A+	95 - 100 ball	4.5	Ayrıqsha
A	90 - 94 ball	4.0
B+	85 - 89 ball	3.5	Júdá jaqsı
B	80 - 84 ball	3.0
C+	75 - 79 ball	2.5	Jaqsı
C	70 - 74 ball	2.0
D+	65 - 69 ball	1.5	Shártli ótti
D	60 - 64 ball	1.0
F	59 ball hám onnan tómen	0.0	Ótpedi

Ballardıń jıyındısı:
Aralıq baqlaw - 30 ball.
Kúndelik baqlaw - 20 ball.
Juwmaqlawshı baqlaw - 50 ball.
Jámi: 100 ball


Talabalardıń ózlestiriwin bahalaw sisteması


“A+”, “A”, “B+” baha: talaba materiallardı ózbetinshe tez ózlestiredi: q.telerge jol qoymaydı; sabaqta belsene qatnasadı;sorawlarǵa tolıq hám anıq juwap beredi.
“B”, “C+”, “C” baha: talaba materiallardı jaqsı ózlestirgen, onı logikalıq túrde bayanlay biledi; sabaqta belsene qatnasadı; sorawlarǵa tolıq hám anıq juwap beredi, biraq azlı-kem qáteliklerge jol qoyadı.
“D+”, “D” baha: tiykarǵı materialladı biledi, biraq anıq orınlawda qıynaladı; sorawlarǵa juwap beriwde anıqlıaq hám tolıqlıq jetispeydi; materiallardı túsindiriwde ayırım qateliklerge jol qoyadı; qarım-qatnasta qıyınshılıqlar seziledi.
“F” (óte almadı) baha: materiallardı ózlestirmegen; sorawlarǵa juwap bere almaydı, sabaqlarǵa qatnaspaydı.
Talabalardı bahalawda tómendegiler esapqa alınadı:
- sabaqqa qatnası (qatnas);
- sabaqta belsendilik hám dóretiwshiligi;
- tiykarǵı hám qosımsha materialladı ózlestiriwi;
- ózbetinshe jumıslardı óz waqtında orınlawı;
- qadaǵalawdıń barlıq túrlerin óz waqtında orınlawı.


Akademiyalıq hám etikalıq talaplar
Qadaǵalaw tapsırmaların orınlawda káshirip alıwǵa (plagiat) jol qoyılmaydı.
Test, oqıw proektleri, ózbetinshe jumıslar, aralıq, kúndelikli, juwmaqlawshı qadaǵalawda basqa talabalardan kóshirip alıwǵa jol qoyılmaydı, basqa talabanıń ornına imtixan tapsırıw qadaǵan etiledi.
Kurs boyınsha hár qanday qadaǵalawdı kóshirgen talaba “pándi ózlestirmegen” (“F”) bolıp tabıladı.
Sabaq waqtında mobil baylanıs hám basqa da elektron qurılmaladan paydalanıwǵa jol qoyılmaydı.
Sabaq waqtında auditoriyada (virtual auditoriyada) belgilengen talaplarǵa qarama-qarsı háreketler islew múmkin emes.
Basqalar hám túrli pikirlerge tolerant qatnasta bolıw talap etiledi.
Kontakt saatları*: ózbetinshe jumıslardı orınlaw, olardı tapsırıw, zárúr maǵlıwmatlar hám túrli materiallar boyınsha sorawlarǵa tómendegi grafik tiykarında oqıtıwshıǵa múrajat etiwińiz múmkin:

№	Kún	Waqıt	Xana
1.	Juma	10.00 – 11.00	Qaraqalpaq tili kafedrası