2-Tema. Talap ha’m usinis analiz tiykarlari

2-Tema. TALAP HA’M USINIS ANALIZ TIYKARLARI

1. 
   Talap hám oǵan tásir korsatuvchi faktorlar analizi
   
2. 
   Usınıs hám oǵan tásir korsatuvchi faktorlar analizi
   

3. Talap ha’m usinis funkciyalari



1. Talap hám oǵan tásir kórsetiwshi faktorlar analizi
Talap hám usınıstı ekonomikalıq tárepten analiz qılıw bir qatar mashqalalardi sheshiwde universal qural bolıp xızmet etedi. Bunday máselelerge tómendegilerdi kirgiziw múmkin:

• 
  5. 1. narxlar, tutınıwshılar diydi, tabısı, sanı hám basqa faktorlardıń tutınıw hám ónim islep shıǵarıw kólemi hám de bazar konyunkturasiga tásirin bahalaw ;
  
• 
  5. 2. narxlar jardeminde bazardı tártipke salıw boyınsha mámleket tárepinen kóriletuǵın ilajlar aqıbetlerin prognozlaw ;
  
• 
  5. 3. mehnat bazarın tártipke salıw hám minimal mıynet haqı dárejesin belgilew;
  
• 
  soliqlar, dotatsiyalar, subsidiyalar, importqa qoyılatuǵın boj tólewleriniń tavar óndiriwshilerge tásirin bahalaw hám basqalar. Talap - málim waqıt aralıǵında, túrli bahalar dárejesinde qarıydarlardıń málim muǵdardaǵı tovarlar hám xızmetlerdi satıp alıwǵa bolǵan “qálewi” hám “múmkinshilikleri”ni sáwlelendiriwshi ekonomikalıq kategoriya bolıp tabıladı. Sonı esten shıǵarmaw kerek, bir ǵana qarıydarlardıń “qálewi” tiykarında bazarda talaptı qáliplestirip bolmaydi, talap júzege keliwi ushın “qálew” “múmkinshilik” menen bekkemlengen bolıwı kerek. “Múmkinshilikler” sonı ańlatadıki, qarıydarlar bazarda talap etilgen muǵdardaǵı tovarlar haqıyqatlıqtan da ámeldegi bolǵanda, olar ushın aqsha tólewge kúshi jetkilikli hám tayındirlar.
  
• 
  Talap qarıydardıń túrli bahalarǵa uyqas keliwshi alternativ múmkinshiliklerdi sáwlelendirip, onı keste korinishlarida tómendegishe súwretlew múmkin (3. 1-KESTE).
  

Shańaraqtıń qumshekerge bolǵan aylıq talabı
Qumsheker bahası (P), swm/kg 4500 5000 5500
Aylıq talap kólemi, kg 8 7 6
Derek: shártli nomerler tiykarında dúzilgen.
Joqarıda keltirilgen kesteden ekenin aytıw kerek, bir kg qumshekerdiń bahası 4500 swm bolǵanda qarıydardıń ayına 8 kg, 5000 swmda 7 kg hám 5500 swmda 6 kg qumsheker satıp alıwǵa qálewi hám qurbi jetedi. Bunnan kórinip turıptı, olda, bahalar talaptıń qáliplesiwinde sheshiwshi áhmiyet kásip etedi. Biraq talap kólemi hám rasında satıp alınǵan zat etilgen tovarlar kólemi ortasında parq bar ekenligin itibarǵa alıw kerek. Talap kólemi tek qarıydarlardıń bazar daǵı hatti-háreketin ańlatadı, rasında satıp alınǵan zat etiletuǵın tovarlar kólemi bolsa - qarıydarlar hám satıwshılar tárepinen birgelikte anıqlanadı.
Baqlawlardıń ko rsatishicha, basqa faktorlar o zgarmaganda, bahalardıń asıwı talap ko'lemin qısqarıwına hám kerisinshe bahalardıń to'menlewi talap ko'lemin asıwına alıp keledi. Tavardıń bahası menen oǵan bolǵan talap muǵdarı ortasında teris baylanıslılıq ámeldegi bolıp, ekonomistler onı talap nızamı dep ataydılar. Talap nızamıń mánisin to'mendegi sebepler menen anıqlama beriw múmkin:Qarıydarlar ushın bahalar oziga tán signal wazıypasın otaydi. Qımbat bahalar qarıydarlardıń naǵıymetlerdi satıp alınǵan zat etiwge bolǵan qálewin pasaytirsa, arzan bahalar tavardı satıp alıwǵa beyim bolǵan qarıydarlar sanın kópeytedi. “Chegirmalar arqalı satıwlar” firmalardıń talap nızamına qanshellilik ámel etiwiniń ayqın ańlatpası bolıp tabıladı. Ádetde firmalar tavar rezervleri artıp ketkende “talap nızamı”ga ámel etip, bahalardı tómenletiw arqalı satıwdı xoshametlewge hám sol jol menen tavar etedi. Kópshilik naǵıymetlerdiń qasımcha birligin satıp alıwdan alınatuǵın qaniqish, yaǵnıy chekli naflilik dárejesi tómenlep baradı. Qarıydarlar “chekli naflilikning azayıp barıw nızamı” tásirinde qasımcha ónimler birligin tek ǵana olardıń bahaları arzanlasqan táǵdirde satıp alıwǵa beyim boladı.
Talap nızamınıń ekonomikalıq mazmunın dáramat hám almastırıw nátiyjeleri arqalı da anıqlama beriw múmkin. “Dáramat nátiyjesi”ga ko ra, qarıydarlar arzan bahalarda basqa naǵıymetlerden waz keshpegen halda koproq naǵıymetler satıp alıw múmkinshiligine iye boladı. Basqasha tariyplaganda, bahalardıń arzanlashuvi qarıydarlar pul dáramatlarınıń satıp alınǵan zat qábiletin asıradı hám olar arnawlı bir ónim túrinen aldıngiga qaraǵanda koproq satıp alıwǵa muvaffaq boladı. Bahalardıń qımbatlashuvi bolsa buǵan teris nátiyje keltiredi. Basqa tárepden qarıydarlar bahası qımbatlasqan naǵıymetlerdi bahası arzan naǵıymetler menen almastırıwǵa beyim bolıp, bul “almastırıw nátiyjesi” tásirinde júz beredi.
Joqarıda keltirilgenler sonnan bildirgi berediki, qarıydarlar bahası qımbat naǵıymetlerge qaraǵanda arzan naǵıymetlerdi ko proq satıp alıwǵa beyim boladı.
Talap arqalı bazar mexanizmin úyreniwde onıń grafigini analiz qılıw zárúrli bolıp tabıladı. Ordinata oqi boylap bir birlik ónim bahasın hám absissa o qi boylap berilgen waqıt aralıǵinda talap etilgen ónim muǵdarın belgileymiz. Talap sızıǵı (Demand curve) tómenge qaray jónelgen yotiq sızıq bolıp, belgilengen bahalar dárejesinde qarıydarlardıń qansha muǵdarda ónim satıp alıwı múmkinligin korsatadi (3. 1-su'wret).

Talap sızıǵınıń tómenge qaray jónelgen yotiq sızıqlıǵı, qarıydarlardıń bahalar qansha arzan bolsa, sonsha kóp ónim satıp alıwǵa qálewi bar ekenin ańlatadı.

Talapǵa tavardıń óz bahası tásir korsatganda, talap iymek sızig'i surilmasdan, sızıq boylap bir noqattan ekinshi noqatqa kóshiw júz beredi hám biz bunı talap muǵdarınıńózgeriwi dep ataymız (3. 2-súwret).