Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

Jazıwda tómendegi orınlarda noqat qoyılmaydı:
1. Qısqartılǵan qospa sózlerden keyin noqat qoyılmaydı: NMPI (Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı), QMU (Qaraqalpaq mámleketlik universiteti) t.b.
2. Ólshem birlikleriniń qısqartılıp jazılıwında noqat qoyılmaydı: 10 m, 5 kg, 15 sm, 100 mm t.b.
3. Cifrlı nomerlerden yamasa solardıń ornına qollanılatuǵın háripten keyin qawıs qoyılıp jazılsa, sol qawıstan soń noqat qoyılmaydı: Mısalı, -ǵansha / -genshe formalı toplamlar tómendegi pısıqlawıshlıq mnilerdi ańlatadı:
1) tiykarǵı is-háreketke qatnaslı muǵdarlıq máni bildiredi;
2) salıstırıwshılıq máni;
3) shárt mánisin bildiredi.
4. Sabaqlıq hám basqa da basılıp shıǵatuǵın kitaplardıń temasınıń sońına noqat qoyılmaydı: Qaraqalpaq tiliniń grammatikası, Qaraqalpaq ádebiyatınıń xrestomatiyası t.b.
Soraw belgisi (?)
Soraw gápler mazmunı boyınsha sorawlı máni bildiredi hám sol mánige baylanıslı gáptiń sońında soraw belgisi qoyıladı. Soraw gápler qanday da bir nárseniń, waqıyanıń, is-hárekettiń hal jaǵdayın sorap biliw maqsetinde qollanıladı. Mısalı: - Aqsaqal, bizler sonsha oylap bul attıń ayaǵına qanday zaqım kelgenin bile almay atırmız, ne boldı eken, buǵan? (Sh.Aytmatov).
Soraw gáplerdegi irkilis belgileri de ulıwma punktuaciyanıń qoyılıw principlerine tiykarlanadı. Soraw belgisi, tiykarınan, gáptiń mánisine, dúzilisi hám intonaciyasına baylanıslı qoyıladı. Soraw gáptiń aqırında intonaciya kóteriledi. Olar tómendegi jaǵdaylarda qollanıladı:
1. Anıq juwap talap etetuǵın soraw gáplerden keyin soraw belgisi qoyıladı. Bunday soraw gáplerde tıńlawshı qatnasadı hám juwap kútiledi: Ne jumıs penen keldiń? Qashan júreyin dep atırsań? (Ó.Ayjanov).
2. Soraw belgisi anıq juwap talap etpeytuǵın ritorikalıq mánidegi soraw gáplerge qoyıladı. Bunday soraw gáplerde tıńlawshı qatnaspaydı. Sóylewshi ózine ózi soraw beredi hám onıń juwaplıq mánisi de sol gáptiń mazmunınan ańlasılıp turadı: Al, endi basqalarǵa, bul dúnyada jasap atırǵan atı-jóni námálim adamlarǵa ne desem eken? Meniń olarǵa da aytatuǵın gápim bar. Biraq, aytqan menen men hámme adamlardıń kewlinen shıǵa alaman ba? (Sh.Aytmatov).
3. Soraw almasıqları arqalı dúzilgen gáplerdiń keynine qoyıladı: Kimdi kútip tursań? Bekimbet, keshe nege jıynalısqa kelmediń? (T.Qayıpbergenov).
4. Ma/me (ba/be, pa/pe) soraw janapayları arqalı dúzilgen gáplerdiń keynine soraw belgisi qoyıladı: Endi ne, men bul rayonnıń perzenti emespen be? Yamasa Serjanov rayonnıń ar-namısın umıttı dep oylaysız ba? (T.Qayıpbergenov).
5. aw, á, o, ǵoy, she janapayları arqalı dúzilgen soraw gáplerdiń keynine qoyıladı: Sen bayaǵıları biziń awılda da boldıń-aw? Siz onıń qızısız ǵoy? Bul 60 tonna bolıwı kerek-á? (A.Orazov). Jańaǵı kelip ketken bala she? (J.Aymurzaev). Sen ózińniń atınan jibere qoysań-o, qosshım? –dedi ol. (K.Allambergenov).
6. Sorawlıq mánidegi ne sebepli, ne ushın kómekshi sózleri arqalı dúzilgen gáplerdiń keynine soraw belgisi qoyıladı: Al, bul jerdi ne ushın tegislemeydi? (I.Qurbanov).
7. Bayanlawıshı shıǵar, qáytedi hám t.b. sıyaqlı modal mánili kómekshi feyillerdiń qatnasındaǵı gápler sorawlıq máni ańlatıp kelgende, gáptiń aqırına soraw belgisi qoyıladı: Oǵada qıyın bolǵan shıǵar? (X.Seyitov). Biziń úyge barıp qaytsań qáytedi? (X.Seyitov).
8. Soraw mánisindegi qáne sózi soraw gáplerdi dúzip kelgende sol gápten keyin soraw belgisi qoyıladı: Jılqılar ushın seyisxana qáne, ot-shóp qáne, sulı qáne, duz qáne? (Sh.Aytmatov).
9. Sóylewshi óz oyın tolıq kórkem obrazlı etip beriw ushın soraw mánisindegi bir neshe jay gáplerdi toplap beriwi de múmkin. Bunday jaǵdayda hár bir jay gápten keyin soraw belgisi qoyıladı: Pát penen onıń qasına keldim de, kelinimdi qushaqlap bawırıma bastım. - Saǵan ne boldı? Sen nege jılaysań? Ayt, qáne? Hásiretke shıday almadıń ba? Yamasa birew kewlińe tiydi me? Ayt deymen maǵan? Yamasa maǵan narazı bolıp júrseń be? Eger olay bolsa, kewlińde ne barın qaldırmay ayt qáne? (Sh.Aytmatov)
10. Soraw intonaciyası menen aytılǵan gáplerdiń keynine soraw belgisi qoyıladı. Bunday jaǵday, kóbinese dialog formasındaǵı gáplerde ushırasadı:
- Onıń atı - Gúlsarı. Yadıńda bolsın.
- Gúlsarı? (Sh.Aytmatov).
11. Qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler soraw mánili bolıp kelgende, hár bir soraw mánili jay gápten keyin soraw belgisi qoyılmay, útir qoyıladı da, soraw belgisi eń sońǵı soraw gáptiń keynine qoyıladı: Padadan adasqan qoy ayıplı ma, yamasa onı jegen qasqır ayıplı ma? (T.Qayıpbergenov).