§ gen injeneriyasì izertlew obektleri

26. 
    § GEN INJENERIYASÌ IZERTLEW OBEKTLERI HÁM RAWAJLANÌW TARIYXÌ
    

Organizmler genleri yamasa genler jıyındısınıń iskerligin insan máplerin gózlegen halda ózgertiliwine gen injeneriyası (yamasa genetikalıq injeneriya) dep ataladı. Gen injeneriyası rekombinant – RNK hám DNKlar alıw, organizm (kletka)nen genlerdi ajıratıw, genlerdi basqarıw (manipulaciya), genlerdi basqa organizmlerge kiritiw hám DNKdan tańlanǵan genlerdi alıp taslaw jolı menen jasalma organizmler jaratıw texnologiyaları hám usılları jıyındısı bolıp tabıladı. Bir molekula beloktıń biologiyalıq sintezine juwapker bolǵan, DNK shınjırındaǵı nukleotidler qatarı gen dep ataladı. Quramalı biologiyalıq qubılıs izbe-izligin basqarıwda qatnasatuǵın, genetikalıq dúzilisi boyınsha derlik bir- birine uqsas bolǵan bir neshe genler, genler jıyındısın quraydı. Genetikalıq injeneriya pániniń maqseti genlerdiń ishki dúzilisin hám xromosomada tutqan ornın talapqa mas ráwishte ózgerttirip, olardıń iskerligin basqarıw. Nátiyjede hár qanday tiri janzattı, álbette, imkaniyat dárejesinde maqsetke jánede kóbirek muwapıqlastırıw jolı menen sanaat kóleminde belok zatlar islep shıǵarıw, ósimlik hám haywan túrlerin insan zárúrligine mas túrde ózgerttiriw, násillik hám juqpalı keselliklerdi anıq hám tez diagnoz qılıw jáne sebeplerin anıqlaw

usılları jaratıldı.

Genetikalıq injeneriya páni násilliktiń materiallıq tiykarı – DNK molekulasın specifik tárizde bóleklerge bóliwshi hám hár qanday DNK bólegin bir-birine ushpa – ush biriktiriwshi enzimler hámde DNK bóleklerin uzınlıǵı boyınsha bir – birinen júdá anıqlıq penen ajırata alıwshı elektroforez usılınıń ashılıwı aqıbetinde payda boladı. Ásirese, DNK molekulasın qurawshı nukleotidleriniń

specifik izbe-izligin anıqlaw hámde qalegen DNK bólegin avtomatikalıq tárizde sintez qılıw usıllarınıń hám úskeneleriniń ashılıwı bul pánniń tez pát penen rawajlanıwın támiyinledi.

Genetikalıq injeneriya izertlew obektleri. Genetikalıq injeneriyanıń izertlew obektleri viruslar, bakteriyalar, zamarrıqlar, haywan hám ósimliklerdiń kletkaları. Izertlew obektlerine qarap genetikalıq injeneriya: gen injeneriyası, xromosoma injeneriyası, kletka injeneriyası sıyaqlı jónelislerdi óz ishine aladı. Tiri sistemalardıń DNK molekulaları kletkanıń basqa zatlarınan tazalap alınǵan soń, olar arasındaǵı parıq joǵaladı. Hár qanday derekten ajıratılıp, tazalanǵan DNK molekulası enzimler qatnasında specifik bóleklerge tarqalıwı hám qaytadan bul bólekler baylanıstırıwshı enzim qatnasında talapqa mas túrde jalǵanıwı múmkin. Házirgi zaman genetikalıq injeneriyası usılları qatnasında probirkada hár qanday DNK molekulası bólegin kóbeyttiriw yaki DNK shınjırındaǵı qálegen nukleotidti basqası menen almastırıw múmkin. Álbette, bunday joqarı jeńislerge násil quwıwshılıq nızamların izbe – izlik penen úyreniw nátiyjesinde erisildi. Joqarı dárejedegi bul texnologiya házirgi zaman biologiya pániniń erkin tarawlarınan biri.

Násilliktiń materiallıq tiykarların úyreniw tariyxı. Ullı francuz ilimpazı Luy Paster bakteriyalardıń hár qıylılıǵın, olarda násillik bar ekenligin hám qásiyetleriniń násillikke tolıq baylanıslılıǵın bakteriyalardı klonlaw usılı menen kórsetip berdi.

1952-jılı Joshua hám Ester Lederbergler bakteriyalarda genler mutaciyasınıń óz – ózinen júz beriwin bakteriya koloniyalarınan nusqa (replika) kóshiriw usılın qollaw arqalı sıpatlap berdi. Bul ilimpazlar mutant kletkalardı replika kóshiriw usılı menen ajıratıp alıwdı islep shıqtı. Bir túrge tiyisli bolǵan, lekin ayırım genleri menen bir-birinen parıqlanıwshı bakteriya kletkaları shtamm dep ataladı. Genetikalıq qásiyetlerin esapqa alıp shtammlarǵa at beriledi. Mısalı, «lac» (lak, minus) shtammda laktozanı tarqatıwshı genniń iskerligi hám bul fermenttiń aktiv emes, yaǵnıy mutant formasın sintez qıladı. Hár qanday shtammǵa derek mutaciya aqıbetinde ózgerip, bir dana bakteriya bólinip kóbeyiwi nátiyjesinde payda bolǵan kletkalar toplamı sol shtammnıń klonı dep ataladı. Bir klon quramına kiriwshi bakteriya kletkalarınıń násili bir qıylı.

1915-jılı Tuort hám D’Errel faglardıń zıyanlanǵan bakteriyalar ishinde óz– ózinen kóbeyip, olardı óltiriwi múmkinligin sıpatladı. Mikrobiologlar faglardan qáwipli infekcion kesellik qozǵatıwshı mikroblarǵa qarsı paydalanıwdı úmit

qılǵan edi. Lekin biz joqarıda kórgenimizdey bakteriyalar óz–ózinen spontan túrde payda bolatuǵın mutaciyalar sebepli faglarǵa shıdamlılıq qásiyetine iye boladı. Bul mutaciyalardıń násilge beriliwi bakteriyanı fag tárepinen pútkilley qırılıp ketiwinen saqlaydı.

1950-1970-jıllarda DNKnıń qos shınjır ekenligi, DNKnıń málim bólimin kesiwshi restriktaza fermenti, genetikalıq kod hám onıń beloktı sintez qılıwdaǵı áhmiyeti úyrenilgen, laboratoriya shárayatında gen sintez qılınǵan. 1970-1990-jıllarda DNKnı klonlaw texnologiyası, somatikalıq kletkalardı gibridlew jolı menen monoklonal antitelanı islep shıǵarıwshı gibridoma jaratılǵan, rekombinant bakteriyalar járdeminde birinshi márte somatostatin gormonı alınǵan, transgen ósimlik jaratılǵan. Rekombinant DNKdan paydalanıw erkinligi pánde jańa baǵdar – gen injenerliginiń payda bolıwına jaǵday jarattı. Genetikalıq injeneriya pániniń maqseti – bir organizmdegi qımbat bahalı qásiyetke iye genlerdi ekinshi organizmge kóshirip ótkeriw yaki sol genler iskerligin kúsheytiriw arqalı ekinshi organizmde baǵdarlanǵan ózgerisler (transformaciya) keltirip shıǵarıw hám bul ózgerislerden insan mápleri jolında

paydalanıw.

26.