§ gen injeneriyasì izertlew obektleri

69-súwret. Bakteriyalarda konyugaciya qubılısı. 1–2 – donor kletkanıń recipient kletka menen birigiwi; 3 – kletka plazmidası DNKnıń bir shınjırı recipient kletkaǵa ótiwi; 4 – hár bir kletka plazmidası komplementar DNK shınjırın sintezleydi.

Demek, transfomaciya, transdukciya, konyugaciya qubılısları bakteriya- lardıń násiliniń ózgeriwine alıp keledi.

29-§. GEN INJENERIYASÌNDA QOLLANÌLATUǴÌN

FERMENTLER
Gen injeneriyasında DNK molekulasın specifikalıq tárizde bóleklerge bóliwshi hám hár qanday DNK bólegin birbirine ushpa–ush biriktiriwshi enzimler hámde DNK bóleklerin uzınlıǵı boyınsha bir-birinen júdá anıqlıq penen ajırata alıwshı elektroforez usılınan paydalanıladı.

Gen injeneriyasında qollanılatuǵın fermentler. Gen injeneriyası fermentleri DNK molekulaları menen túrli tájiriybelerdi ótkeriwge járdem berip, olardı tiyisli ornınan qırqıw, hár túrli bóleklerin jalǵaw, tábiyatta ushiramaytuǵın jańa túrdegi izbe – izliklerdi sintez qılıwda qollanıladı. Tómendegi gen injeneriyasında paydalanılatuǵın tiykarǵı fermentlerdi kórip shıǵamız. Barlıq fermentlerdi shártli túrde tómendegi toparlarǵa ajıratıw múmkin: DNK nı bóleklerge bóliwshi; RNK matrica tiykarında DNK bóleklerin sintezlewshi;

DNK bóleklerin jalǵawshı; DNK bólekleri ushları strukturasın ózgerttiriw imkanın beriwshi fermentler.

Polimerazalar. Gen injeneriyası keń qollanatuǵın fermentlerden biri DNK polimeraza fermenti bolıp, bul ferment birinshi márte 1958-jılda Korenberg hám onıń sherikleri tárepinen Esherixia coli (ishek tayaqshası bakteriyası) nan ajıratıp alınǵan DNK polimeraza komplementar nukleotidlerdi biriktiriw jolı menen DNK shınjırlı reduplikaciya qubılısında qatnasadı.

DNK polimeraza gen injeneriyasında jańa DNK molekulaların sintezlewde qollanıladı.Viruslardı úyreniw qubılısında sol nárse málim boldı, ayırım viruslardıń genomı bir RNK shınjırdan ibarat bolıp, kletka ishinde rawajlanıp atırǵanda óz genomın eki shınjırlı DNK kórinisinde ótkerip, xojeyin-kletka genomına kiritedi. RNK matrica tiykarında komplementar DNK sintezley alatuǵın virustıń arnawlı fermenti, yaǵnıy keri transkriptaza yaki revertaza dep atalıwshı artnawlı ferment ajıratıp alınǵan. Revertazalar matrica RNKǵa komplementar DNK shınjırın sintezley aladı. Revertazalar járdeminde mRNKnıń DNK nusqaların alıw múmkin.

Ligazalar. Rekombinaciya qubılısı DNKnı bóleklerge ajıratıw hám olardı jalǵawdan ibarat ekenligin kórsetdi. Qońsı nukleotidler arasındaǵı fosfodiefir baylanıslardı tiklew arqalı DNK bóleklerin baylanıstırıw wazıypasın atqarıwshı ferment DNK ligaza dep ataladı. Ligaza járdeminde DNKnıń hár qanday bóleginiń «jabısqaq ushlı» yamasa «topır ushlı» bólimleri biriktiriledi. Bul eń kóp qollanılatuǵın fermentlerden biri.

Restriktazalar. Gen injeneriyasında áhmiyeti jaǵınan arnawlı endonukleazalar óz aldına topardı quraydı. Tábiyatta qandayda mikroorganizm kletkasına sırttan jat genetikalıq material kirse, ol dárhál kletka nukleaza fermentleri qatnasında tarqatıp taslanadı. Genler ústinde tuwrıdan jumıslar ótkeriw usıllarınıń rawajlandırılıwı restriksion endonukleazalar (restriktazalar)dıń ashılıwı menen baylanıslı. Esherixa coli (E. coli )diń óz aldına shtammı DNK sı basqa shtamm kletkasına kiritilgende, ádette, genetikalıq aktivlik kórsete almaydı. Sebebi ol arnawlı fermentler restriktazalar menen tez bóleklerge bólip jiberiledi. Házirgi waqıtta hár qıylı mikroorganizmlerden hár qıylı restriktazalar ajıratıp alınǵan. Restriktazalar endonukleazalardıń DNK nı anıq arnawlı izbe izlikleri restriksiya saytların (noqatların ) tanıp kesetuǵın, gidroliz qılatuǵın toparı esaplanadı. Jat DNK nı tarqatatuǵın hár qanday restriktaza fermenti DNK nı ózine mas 4 – 6

nukleotid izbe-izligin tanıp kesedi, nátiyjede topır ushlı yamasa jabısqaq ushlı bir neshe DNK bólekleri payda boladı. Jabısqaq ushlı DNK bólekleriniń qos shınjırı bir neshe nukleotidke jıljıǵan halda bóleklerge ajıraladı. Tap sonday bólekler óz-ara komplementar juplar payda etip, birigiw qásiyetine iye. Alınǵan DNK bólegin plazmida yaki bakteriya, virusqa kiritiw múmkin.

Restriktazalardı atawda ferment ajıratıp alınǵan bakteriya túriniń latınsha atınıń bas háripleri qosımsha belgilerinen paydalanıladı. Sebebi bir túrdegi bakteriyalardan bir neshe túrli restriktazalar ajıratıp alınǵan bolıwı múmkin.

Sonıń menen birge qos shınjırlı DNK molekulasın «jabısqaq» ushlar payda etip kesiwshi restriktazalar (EcoR I), «topır» ushlar payda etip kesiwshi restriktazalar (Hpa I) bar. Restriktazalar payda etken «jabısqaq» ushlardan paydalanıp, hár qıylı DNK bóleklerin bir-birine tutastırıw ápiwayılasadı. Áne sol qásiyeti sebepli bul túr restriktazalar gen injenerliginde keń qollanladı.

Restriktaza fermentleriniń ashılıwı DNK molekulasın bóleklerge bólip, elektroforez áspabında júdá anıqlıq penen bir-birinen ajıratıp alıw imkanın berdi. Bul usılda ajıratıp alınǵan DNK bóleklerinen gen injenerliginde paydalanıladı.