§ gen injeneriyasì izertlew obektleri

31-§. GEN INJENERIYASÌNA TIYKARLANÌP ÓSIMLIK

NÁSILIN ÓZGERTIW

Klassik genetikalıq usıl menen násildi ózgertiwde eki túrli genotipli organizm shaǵılıstırılǵanda olardıń barlıq xojalıq ushın maqul hám maqul bolmaǵan genleri óz-ara rekombinaciyalanadı. Nátiyjede jaratılǵan sortqa genetik izertlewshi qálegen gennen tısqarı, sorttıń qásiyetin buzıwshı basqa kóp genlerde ótedi. Gen injeneriyası usılları arqalı násili ózgertilgen ósimliklerde bolsa tek insan talaplarına say keletuǵın keletuǵın belgi, qásiyetler toplanǵan boladı.

Anıq bir gendi kletkaǵa kiritiw ushın topıraq bakteriyası Agrobakterium kletkasındaǵı plazmidten paydalanıladı. Agrobakteriyanıń ayırım túrleri (Agrobacterium tumefasiens) eki tuqım úlesli ósimliklerdi zıyanlap, olarda isik keltirip shıǵarıwı múmkin. Agrobacterium tumefasiens – topıraq bakteriyası isik payda etiw qásiyetine iye. Bul qásiyet Ti – plazmid dep atalatuǵın plazmida menen baylanıslı. Ti – plazmida kletkaǵa genetikalıq xabardı kiritiw ushın zárúr bolǵan barlıq qásiyetlerge iye tábiyǵıy vektor bolıp, kletkaǵa genetikalıq xabardı kiritiw ushın zárúr qásiyetke iye.

Ósimlik zıyanlanǵannan soń Ti – plazmidanıń bir bólimi ósimlik kletkalarına kiredi. Zıyanlanǵan ósimlik denesindegi kletkalar shala – pala bóliniwi nátiyjesinde isik payda boladı. Bul isikti Ti (Ti–ay) plazmid genomınıń T–DNK (isik payda etiwshi DNK) bólegi shaqıradı (71-súwret).

71. 
    súwret. T–DNK geniniń ósimlik kletkası genomına birigiwi hám isik payda etiwi.
    

Bunıń sebebi T – DNK ósimlik kletkası genomına birigiwi hám onıń qásiyetin buzıwı T – DNKnıń bul qásiyetinen gen injenerliginde keń paydalanıladı.

Agrobakteriumnıń Ti – plazmidi bir qansha iri bolǵanı ushın onnan genetikalıq injeneriya maqsetlerinde paydalanıw qıyın. Sol sebepli ósimlik násilin gen injeneriyası usılı menen ózgertiw ushın plazmidtiń T–DNK bólimi arnawlı restriktaza menen kesip alınadı hám pBR 322 (pi –bi–ar) plazmidasına kóshirip ótkeriledi. Jaratılǵan jasalma plazmid Ti–plazmidaǵa qaraǵanda bir qansha kishi bolıp, olardan paydalanıw bir qansha ańsatıraq hám ónimlirek.

Bunday molekulalar vektor konstrukciya dep ataladı. Vektor konstrukciyanıń T–DNK bólimin kesip, oǵan ósimlik genii kiritiledi. Nátiyjede T–DNK

isik shaqırıw qábiletin joǵaltadı, sebebi jat gen T–DNKnı eki bólekke bólip jibergen. Quramında T–DNK hám jat genge iye vektor konstrukciya Ti– plazmidi genomınan T–DNK bólimi alıp taslanǵan, ósimlik ushın zıyansız arnawlı agrobakterium shtammlarına kiritiledi. Bul bakteriyalar menen ósimlik kletkası zıyanlandırılǵanda, agrobakterium jat gendi óziniń arnawlı transformaciya apparatınan paydalanıp, ósimlik genomına ótkeredi. Sońǵı jıllarda vektor molekula quramına kiritilgen jat genlerdi júdá kúshli elektr