Birgelkili aǵzalı gáplerdegi ulıwmalastırıwshı sózler hám olardıń irkilis belgileri
Birgelkili aǵzalı jay gáplerdiń quramında birgelkili aǵzalarǵa qatnaslı ulıwmalastırıwshı sózler de qollanıladı. Ulıwmalastırıwshı sóz mánisinde, kóbinese, hámmesi, bári, bárshe, barlıǵı, jámi, bulardıń hámmesi, bulardıń barlıǵı t.b. ǵalabalıq, siltew almasıqları, jámlew-jıynaqlaw sanlıqları keledi.
Birgelkili aǵzalar ulıwmalastırıwshı sózli bolıp kelgende tómendegi irkilis belgileri qoyıladı:
a) birgelkili aǵzalı gápler ulıwmalastırıwshı sózli bolıp kelgende, ulıwmalastırıwshı sózden aldın sızıqsha qoyıladı: Hayallardıń shańqıldaǵan dawısları, ǵarrılardıń buwlıqpa jótelleri, kempirlerdiń tońqıldısı-hámmesi qosılıp, dáryanıń jaǵasın dúr-dúr silkindirdi. (K.Sultanov).
b) birgelkili aǵza menen ulıwmalastırıwshı sóz yamasa ayqınlawshı aǵzanıń aralıǵında juwmaqlawshı máni beriwshi qullası, mine sózleri qollanıladı. Bunday jaǵdayda da birgelkili aǵzadan keyin sızıqsha, al ulıwmalastırıwshı sóz yamasa ayqınlawshı aǵzadan aldın útir qoyıladı: Torı, aq boz, ayqasqa-qullası, bári de tabılıp atır. (Sh.Seyitov). Bunnan basqa shekiynesiniń ishinde eki jup áskeriy kiyim, qayıs, pilotka, taǵı bir gimnasterka, shalbar-mine, onıń barlıq júgi usılar ǵana edi. (Sh.Aytmatov).
v) birgelkili aǵzalı gáplerdiń quramında hám ayqınlanıwshı aǵza hám ulıwmalastırıwshı sóz kelgende, ayqınlawshı aǵzadan keyin eki noqat, al ulıwmalastırıwshı sózden aldın sızıqsha qoyıladı: Óziniń úy ishi: Nurjamal, Mambetniyaz, Ájiniyaz-hámmesi de usı qırman basında. (K.Sultanov).
Gáptiń sońında qoyılatuǵın irkilis belgileri
Belgili bir tekst ishinde pikirdiń tolıq yamasa sheklengen dárejede tamamlanǵanın bildiretuǵın irkilis belgileri retinde noqat, soraw belgisi hám kóp noqat qollanıladı. Bular bóliwshi irkilis belgileriniń xızmetin atqaradı. Bul irkilis belgileriniń qoyılıwı, tiykarınan, gáptiń qurılısı, máni hám intonaciyaǵa tiykarlanadı. Gáp tekst ishinde qurılısı hám mánisi jaǵınan bir náwie tamamlanǵan oydı bildirip, sol oy-pikirdiń belgili bir túsinikke iye bolǵanlıǵın hám pikirdiń tolıq uǵınılıwın támiynleydi. Bunday gáptiń sońında keletuǵın irkilis belgileriniń tekst ishindegi intonaciyası tamamlanǵan, yaǵnıy gáplik intonaciyanı bildiredi. Mısalı: Qorazlar qıshqırısıp atır. Qızıq! Dáslep bir juwan dawıslı, soń dawısı jińishkeregi, soń onnan da jińishkeregi... misli bir orkestrdegi qosıqshılarday tártip penen shaqırısıp atır... (A.Sadıqov).
Gáptiń sońında qoyılatuǵın irkilis belgileriniń jazıwda keń qollanılatuǵınlarınıń biri - noqat.
Dostları ilə paylaş: |
