Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

SÓZLERDIŃ DEFIS ARQALÍ JAZÍLÍWÍ
1. Jiynaqlawshı máni bildiriwshi atlıqlardıń juplasıwınan jasalǵan qospa sózler defis arqalı jazıladı: er-turman, qazan-tabaq, bala-shaǵa, azıq-awqat, sút- qatıq, aǵa-ini, kempir-ǵarrı, ata-ana, qız-kelinshek, qurt-qumursqa, qoy-eshki, nárse-qara, qarashay-balqar, buryat-monǵol t.b.
2. Ayqınlawısh - ayqınlanıwshı mánisinde juplasip kelgen qospa atlıqlar: vagon-úy, general-mayor, premier-ministr, vice-prezident, lyotshik-kosmonavt t.b.
3. Mánileri birgelikli eki sózdiń juplasıwındaǵı atıq, kelbetlik hám ráwishler: úgit-násiyat, tálim-tárbiya, til-ádebiyat, fizika-matematika, kilovatt-saat, ózbekshe qaraqalpaqsha t.b.
4. Belgili bir aralıq yamasa keńisliktegi bagıt-baǵdar, orın mánilerinde qollanılatuǵın qospa atlıqlardıń sıńarlarınıń arası defis penen jazıladı: Qońırat-Beynew (temir jolı), Nókis-Shimbay (asfalt jolı), Volga-Don (kanalı), Tashkent Nókis (hawa jolı) t.b.
5. Sıńarları sinonimlik qatnastaǵı jup sózler: kúsh-quwat, ar-namıs, aman-saw, qayǵı-hásiret, saw-salamat, uwayım-qayǵı, hal-jaǵday, urıs-keyis, saz-sáwbet t.b.
6. Ozara antonimlik qatnastaǵi jup sózler jaqsı-jaman, azlı-kópli, ulken-kishi, alıs-beris, erteli-kesh, kúni-túni, uyqılı-oyaw, uzınlı-qısqalı t.b.
7. Bir yamasa eki sińarı da óz aldına mánige iye bolmaǵan jup sózler: emin-erkin, aǵıl-tegil, mázi-mayram, sam-saz, tum-tus, lám-mim, shay-pay, nan-pan, suw-puw, malpaq-salpaq, olqı-solqı t.b.
8. Juplasip kelgen shamalıq ham toplaw sanlıqlar: bir-eki, bes-altı, on-on bes, ekewlep-úshewlep, tort-bes t.b.
9. Morfologiyalıq forması birdey eki feyildiń juplasıwınan jasalǵan qospa feyiller defis arqalı jazıladı: ayttı-qoydı, isledi-tasladı, ketti-qaldı, jazdı-aldı, ishtim-qoydım, isleymen-taslayman, aytasań-qoyasań, ushadı-ketedi t.b.
10. Tákirarlanıp kelgen jup sózlerdiń sıńarlarınıń arasına tómendegi jaǵdaylarda defis qoyılıp jazıladı:
a) sıńarları birdey, ataw formadaǵı tákirarlanıp kelgen sózler: taw-taw, úyin-úyin, topar-topar, shoq-shoq, qap-qap, sóyley-sóyley, birim-birim, bólek-bólek, pada-pada, súriw-súriw, túrli-túrli, kem-kem, kele-kele, waqtı-waqtı t.b;
b) sıńarları hár túrli formadaǵı sózlerden jasalǵan tákirarlanıp kelgen sózler: kem-kemnen, ashıqtan-ashıq, qaraptan-qarap, on-onlap, júz-júzlep, ayma-ay, kúnbe-kún, kózbe-kóz, júzbe-júz, qolma-qol t.b.;
v) tákirarlanıp kelgen eliklewish hám tańlaq sózlerdiń sıńarları defis penen jazıladı: jalt-jult, gúldir-gúldir, ǵashır-ǵashır, guw-guw, girt-girt, tars-turs, úwh-uwhlep, tasır-tusır, sholp-sholp t.b.
14. Arab cifri menen kelgen qatarlıq sannıń –ınshı/-inshi qosımtalarınıń ornına defis qoyılıp jazıladı: 31-mektep, 9-klass, 2021-jıl, 1-sentyabr, 8-awıllıq mákán jıyını t.b.
Qatarlıq sandı bildiretuǵın arab cifri birneshe bolıp kelgende, dáslepkilerinen keyin útir, eń sońǵısınan soń defis qoyıladı: 7, 8, 9-klaslar. Al belgili bir waqıtlıq aralıqtı bildirip kelgen cifrlardıń arasına sızıqsha, keynine defis qoyılıp jazıladı: 2021-2022-jıllar.
Qatarlıq sandı kórsetiwshi rim cifrinan keyin defis qoyılmay jazıladı: XXI ásir, IV bap, II bólim t.b.