Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

3-MODUL. TÚBIR HÁM QOSIMTALARDÍŃ IMLASÍ. QOSPA SÓZLERDIŃ IMLASÍ
Jobası:

1. 
   Túbir ham qosımtalardıń imlası
   
2. 
   Sózlerdíń qosılıp jazılıwı
   
3. 
   Sózlerdiń bólek jazılıwı
   
4. 
   Sózlerdiń defis arqalı jazılıwı
   

TÚBIR HAM QOSÍMTALARDÍŃ IMLASÍ
1.Túbiri únli dawıssız n sesine pitken sózlerge únli b sesinen baslanǵan ekinshi bir sóz yamasa qosımtalar qosılǵanda, sóz aqırındaǵı n sesi m sesine almasıp esitiledi. Biraq, jazıwda sózdiń túbirindegi n háribi saqlanıp jazıladı: isenbedi (isembedi emes), kónbedi (kómbedi emes), Sársenbay (Sársembay emes) t.b.Sonday-aq, sózdiń aqırı n sesine tamamlanıp, oǵan ı sesinen baslanǵan qosımta qosılsa, n sesi ı ga aylanıp aytilsa da, jaziwdan saqlanıp jazıladı: janlıq (jallıq emes), sanliq (salliq emes), kúnlikshi (kúllikshi emes), jánlik (jállik emes) t.b.
2. Aqırı s, z seslerine pitken sózlerge sh sesinen baslanǵan qosımtalar jalganǵanda, aytiliwda sh sesi esitilse de, sóz túbirindegi s, z háripleri saqlanıp jazıladı: basshı (bashshı emes), qusshı (qushshı emes), duzshı (dushshı emes). qosshı (qoshshı emes) t.b.
Sonday-aq, aqiri z sesine pitken sózlerge únsiz s sesinen baslanǵan qosımtalar qosılǵanda da sóylewde sózdiń aqırındaǵı z sesi s sesine almasıp esitilse de, sózdiń túbiri saqlanıp, z háribi jazıladı: jazsın (jassın emes), dúzsin (dússin emes), qazsın (qassın emes) t.b.
3. Aqırı q, k, p únsiz dawıssızlarına pitken sózlerge dawıslı i seslerinen baslanǵan qosımtalar jalganǵanda q sesi ǵ sesine, k sesi g sesine, p sesi b sesine ózgeredi hám sol ózgergen túrinde jazıladı: oraq-oraǵı, terek-teregi, górek-góregi, qap-qabı, mektep-mektebi, taraq-taraǵı, taq-taǵıp, shók-shógip t.b.
Biraq gáp, tip, shaq, huqıq, shkaf, mif, telegraf sıyaqlı sózlerge sol qosımtalar jalganǵan menen, túbir sózdiń aqırında ózgeris bolmaydı: gáp-gápi, tip-tipi, shaq-shaqı, huqıq-huqıqı, shkaf-shkafı, mif-mifi, telegraf-telegrafi t.b.
4. Aqırı p sesine pitken geypara feyillerge -ip/-ip qosımtası jalǵanǵanda p sesi w sesine almasadı. Jazıwda sol almasqan túrinde jazıladı: tap-tawıp, tep-tewip, jap-jawıp, sep-sewip t.b.
5. Xalıq, orın, erin, awız, qarın, murın sıyaqlı túbir sózlerge -ı/i, -im/-im tartım qosımtaları jalǵanǵanda túbirdegi qısıq dawıslı ı, i háripleri túsip qalıp jazıladı: xalıq-xalqı, orın-ornı, qarın-qarnı, awız-awzı, murın-murnı, moyın-moynı, t.b.
Al, geypara awıl, erik, kórik (atlıq), tilik, shirik, sıyaqlı sózlerge jalgansa, túbir sózdiń sońǵı buwınındaǵı dawıslı háripler túsirilmey jazıladı: awıl-awılı, erik-erigi, kórik-kórigi, sherik-sherigi, tilik-tiligi, shirik-shirigi t.b.
Biraq, erk-erki, kórk-kórki siyaqlı sózlerdiń jazılıwı buǵan qatnaslı emes. Bular túbirdegi qısıq dawıslı i sesi pútkilley túsip qalǵan túrinde jazılǵanı durıs.
6. Aqırı bir qıylı eki dawıssızǵa pitken metall, kilogramm, klass, kongress, kilovatt t.b. sıyaqlı ózlestirme sózlerge qosımtalar qosılsa, bul dawıssız háriplerdiń birewi túsirilip jazıladı: metall-metalı, metaldan, metallar; klass- klası, klastan, klassız; kilogramm-kilogramı, kilogramlap, kilogramnan t.b.
7. Aqırı kt, ng, nk, nk, mn, zd, st, rk, sk sıyaqlı qabatlasqan dawıssızlarǵa tamamlanǵan sózlerge qosımtalar tikkeley jalǵana beredi: bank-bankke, gimn-gimnniń, poezd poezdda, tekst-tekstten, park-parkke, renk-renkleri t.b.
8. Familiya jasawshı qosımtalar aqırı dawıssızǵa pitken ismlerge -ov-ova, dawıslıǵa pitkende ev-eva bolıp jalǵanadı: Abaev, Aytbaev, Dáwletbaev, Annaklicheva, Allashev, Jumasheva.