Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

Kóp noqat (...)
Kóp noqat, kóbinese gáptiń sońında, geyde gáptiń basında, ishinde qollanılatuǵın irkilis belgisi. Bul belgi, tiykarınan, mánige baylanıslı qoyıladı. Kóp noqat qanday da bir sebepler menen oy-pikirdiń úziliske ushıraǵanın yamasa onıń tolıq tamalanbaǵanın, dawamınıń bar ekenin bildiredi:
Birotala ájapası ekewi Jumabaydıń úyine kóship keldi de, Jumabaydı oqıwǵa jiberdi. Húwlep qalǵan xojalıq qaytadan tolıstı...
... Tań ata Jetpisbaydıń «mallarıńdı aydań!» dep baqırǵan dawısı shıǵıwdan, adamlar ashalaq ta-jumalaq qoralarına qaray umtılısadı: kimi eshkilerine ılaqların, qoylarına qozıların jiberdi. Sıyırlarına bolsa baspaqların jiberip iydirip, sawıp aladı. (A.Sadıqov).
Bul eki abzactan ibarat teksttiń birinshi abzacınıń sońında, al ekinshi abzactıń basında kóp noqat qoyılǵan. Birinshi abzactaǵı gáptiń sońında qoyılǵan kóp noqat ele de sóylewshiniń sóziniń dawamınıń bar ekenligin bildiredi. Al ekinshi abzactaǵı gáptiń basında qoyılǵan kóp noqat dáslepki abzactan basqa pikirlerdi bildiredi. Biraq onıń aldında basqa pikirlerdiń bar ekenligin, onıń úzilip qalǵanlıǵın bildiredi. Bul eki jaǵday da kóp noqattıń qoyılıwı logikalıq oylawǵa baylanıslı bolıp keledi.
Kóp noqat tómendegi jaǵdaylarda qoyıladı:
1. Aytılajaq oy tolıq tamalanbaǵanda gáptiń aqırına kóp noqat (...) qoyıladı. Bul jaǵdayda gáptiń aytılıw maqsetine qaray, kóp noqattıń qoyılıwı úsh túrli bolıp keledi: a) eger gáp xabar intonaciyası menen aytılsa, tek noqattıń ózi; b) soraw intonaciyası menen aytılsa, soraw hám kóp noqat (?...); v) úndew intonaciyası menen aytılsa, úndew belgisi hám kóp noqat (!...) belgileri qoyıladı: Serjanovqa bul awır túyildi de bárin eslemewge tırıstı ... (T.Qayıpbergenov). Bunday jaǵdayda ol ne aytıwı múmkin?... (T.Qayıpbergenov). - Men, ne qılayın qosshım. Jábirkesh arzasın qaytıp alıp otır ǵoy!... (K.Allambergenov).
2. Aytılajaq birgelkili oy-pikirdi dawamlay bermey, qısqartıp beriw zárúr bolǵanda, sol qısqartılǵan orında kóp noqat qoyıladı: Mámleketke paxta tapsırıw kerek, salı tapsırıw kerek, ovosh tapsırıw kerek, gósh tapsırıw kerek, sút tapsırıw kerek ... (A.Sadıqov).
3. Kóp noqat jańa joldıń (abzactıń) baslanıw aldınan qoyılıp keledi. Bunday jaǵdayda aldıńǵı jańa joldan xabarlaw mazmunınıń úzilgenligin, basqasha ekenligin bildiredi: ... Úyine kelse, úyine qulıp urıwlı, anası da bir jaqqa ketip qalǵan. Aqırı bolmaǵan soń biziń úyge keldi. (A.Sadıqov).
4. Úzindiden yamasa basqanıń miynetinen alınǵan citatadaǵı túsirilip qaldırılǵan gáplerdiń ornına kóp noqat qoyıladı: Belgili sınshı Kazbek Sultanov «Daǵıstan» kemesiniń kayutaların kórip júrip bılay dedi: «... Isenimim kúshli, Aral ele burınǵı halıńa keledi hám suwlarında «Daǵıstan» kemesi de júze baslaydı» (P.Shermuxamedov).
5. Kóp noqat gazeta maqalalarındaǵı temalardıń túsirilip qaldırılǵan sózleriniń ornına qoyıladı: 1. Imkaniyat jaratılǵan jerde… 2.Keler kúnnen úmit kóp ... 3.Kóp bolıp qolǵa alsaq... 4.Qıs sınaǵı qatal ... 5.«Eger istiń kózin bilseń...» («Erkin Qaraqalpaqstan»).
Gazetadaǵı tekstke berilgen bul temalar tolıq berilmey qısqarılıp berilgen. Olardıń tolıqlıǵı teksten málim bolıp turadı.