Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

Basqa gápli konstrukciyanıń irkilis belgileri
Sóylewshi yamasa avtor óz sóziniń ishinde basqanıń sózi yamasa gáplerin keltirip te sóyleydi. Sóylewshiniń sózi menen basqanıń gápiniń birligi baqa gápli konstrukciyanı dúzedi.
Tekst ishinde basqa gápli konstrukciyalar eki túrli usılda dúziledi: 1) basqanıń gápi tekst ishinde abzacsız izbe-iz, jay dialogsız túrde beriliwi múmkin; 2) basqanıń gápi tekst ishinde dialog túrinde beriliwi de múmkin.
Dialogsız usılı boyınsha berilgen tuwra gápler jazıwda, kóbinese tırnaqshaǵa alınadı. Tuwra gápler qaysı orında kelse de bas háripten baslanıp jazıladı. Bul jaǵday, kóbinese monolog túrinde ushırasadı: Men onıń dińkiygen jawırnına qarap, sońınan basımdı tómen aldım da ayanıshlı túrde: «Ax, Suban-ay, áste aqırın qartayıp ta baratırmız-aw endi. Xalıq qatarı tútin tútetip kiyatırmız, áytewir. Ne qılarsań, endi, waqıttı uslap turıw qoldan kelmeydi. Jaqında ǵana emespedi birewimizdiń jigit, birewimizdiń qız bolıp júrgenimiz. Jıllardıń zımırap ótip baratırǵanına qara. Sonda da adamnıń kózi bul dúnyanıń qızıǵına toymaydı. Ele ǵarrılıqqa jeńdire qoymaspız! Turmıstıń ǵalma-ǵalı ele tawsıla qoymas. Qáytsekte, qosaǵımızǵa qartayǵaymız» dep oylanıp aspanǵa qarasam, júregim «suwlap» ketti... «Háy, toba!» - dep jaǵamdı usladım. (Sh.Aytmatov)
Tuwra gáp penen avtor gápleriniń arasına olardıń dúzilislik, intonaciyalıq hám orın tártibine qaray tómendegi irkilis belgileri qoyıladı:
1. Tuwra gáp avtor gápinen burın kelse, tuwra gáp tırnaqshaǵa alınadı, al tuwra gápten keyin mánisine qaray útir, soraw yamasa úndew belgileriniń biri qoyıladı da, avtor gápinen aldın sızıqsha qoyılıp bólinip jazıladı: «Há seni me, toqtap tur, dostım, bir kúni bolmasa bir kúni betpe-bet kelgende esińe túsirip qoyaman seniń...» - dep oyladı Tanabay postınınıń shalǵayın qımtap. (Sh.Aytmatov).
2. Tuwra gáp avtor tárepinen keyin kelse de, avtor gápinen soń eki noqat qoyıladı da, tuwra gáp tırnaqshaǵa alınıp jazıladı: Jumagúl bılay dedi: Úlken-kishi onı tanıytuǵın edi: «Gúlsarı!», «Tanabaydıń jorǵası», «Awıldıń sáni»... - dep tilge alatuǵın edi. (Sh.Aytmatov).
3. Tuwra gáp avtor gápiniń arasında kelse, avtor gápiniń dáslepki bóleginen keyin qos noqat, tuwra gápten soń mánisine qaray, joqarıda birinshi qaǵıydada kórsetilgen irkilis belgileriniń biri qoyıladı hám avtor gápi sızıqsha arqalı bólinip turadı: Eń ǵázebi qaynap qorlıǵınıń kelgeni sonsha: «Isiń bolmasın!» - degennen basqa gáp awzına túspedi. (Sh.Aytmatov).
4. Tuwra gáptiń ortasında avto gápi kelip, tuwra gáp ekige bólinip aytılǵanda, tuwra gáptiń birinshi bóleginen keyin hám ekinshi bóleginen aldın útir hám sızıqsha qoyıladı: Saǵan taǵı da aytaman, -dedi Bekimbet, -qızbalıqtıń aqırı qızıl júzińdi soldırıp uyatqa qaldırıp júrmesin (Ó.Ayjanov). Tuwra gáptiń beriliwiniń birinshi usılı «tuwra gáp jazıwda tırnaqshaǵa alınıp jazıladı» degen qaǵıyda barlıq jaǵdayda saqlanbaydı. Házirgi kórkem shıǵarmalarda tekst ishinde basqanıń gápi, kóbinese tırnaqshaǵa alınbay jazıladı. Tırnaqshaǵa alınıp jazılıw, tiykarınan, citata túrinde kelgen basqanıń pikiri (gápi) ushın xarakterli. Basqanıń gápi tekst ishinde dialog túrinde qısqa abzac penen berilgende, tırnaqshaǵa alınbaydı. Bul sıyaqlı dialog túrindegi hár qatnasıwshınıń gápi jańa qatardan baslanıp, aldınan sızıqsha qoyıladı. Olardıń tekst ishindegi basqa irkilis belgileri joqarıda kórsetilgen irkilis belgileri sıyaqlı tuwra gáptiń ulıwmalıq qaǵıydalarına qatnaslı bolıp keledi: - Siz házir júresiz be? Meni Rıbachege deyin alıp ketiń,-dep shoferdan ótinish ettim.
-Yaq, aǵay imkaniyatım joq! - dedi
-Sizden júdá ótinip soranaman.
-Meni qıstawlı jumıs penen Frunzege shaqırǵan eken.
-Túsinip turman. Kewlińizge kelmesin, aǵay. Hesh kimdi de almayman, - dedi.
-Men jurnalist edim. Oǵada asıǵıp turman. Qansha aqsha kerek deseńiz de bereyin...
-Gáp aqshada emes, aǵay-dep gápimdi bóldi de ol ashıw menen mashinanıń dóńgeleklerin tewip kórip atırıp: - Basqa waqıtta esheyin-aq alıp keteyin. Al házir ... múmkin emes, kewlińizge awır almań. (Sh.Aytmatov)