Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

Úndew belgisi (!)
Úndew belgisi ulıwma qollanılıwı boyınsha úndew gáplerdiń keynine qoyıladı. Úndew gápler tekst ishinde basqa gáplerge qaraǵanda óziniń mazmunı jaǵınan sóylewshiniń hár túrli emocionallıq tuyǵı-sezimlerin bildirip keledi. Intonaciyalıq jaqtan da kóterińki dawıs penen aytıladı. Mısalı: - Keldi! Dúkán mashina keldi! - dep júregi sháwkildep birden qattı baqırıp jiberdi. (Sh.Aytmatov). Bul gápti jay intonaciya menen aytqanda úndew gáp mánisinde emes, xabarlaw mánisin bildiredi. Al tekst ishinde oǵan sóylewshi tárepinen dıqqat awdarılıp, kúshli emociya menen aytıladı hám intonaciyalıq jaqtan da (tekst ishinde) basqa sóz hám gáplerge qaraǵanda kúshli dawıs tolqınına iye boladı.
Úndew belgisi tómendegi jaǵdaylarda qoyıladı:
1. Kúshli buyrıq, ótinish, tilek, qutlıqlaw mánisindegi buyrıq gáplerden keyin qoyıladı: - Poezd taǵı da tezirek júrse eken! (X.Seyitov). Bolar endi. Seniń bir óziń emes. Basqalarǵa gezek ber! (Sh.Aytmatov). Júdá jaqsı bolıptı, balam, ilaya oń bolsın! (A.Sadıqov). -Mine, mınaw Aqdáryanıń «káramatlı» topıraǵı. Iláhim, usı topıraq tartıp, jawdı jeńip, aq júzli abıraylı bolıp elge aman kelgeyseń! (K.Sultanov).
2. Kóterińki intonaciya menen aytılǵan xabar gáplerden keyin úndew belgisi qoyıladı: Tuwǵan jerge tabanım tiydi boldı, ózim seni oqıtaman! Seniń anań - meniń anam! Sen oqıw pitkerip kelgenshe ózim qarayman! (A.Sadıqov).
Bul gáplerdiń mánisi jay xabarlaw mánisinde emes, qanday da sóylewshiniń keshigirim tuyǵı-seziminiń bar ekenligi ańlasıladı.
3. Kóterińki dawıs tolqını (intonaciya) menen aytılǵan qaratpa (vokativ) gápli konstrukciyalardıń keynine qoyıladı: Joldaslar! Ádiwli doslar! Xalqıma xızmet etiw ushın ketip baratırman. (Ó.Ayjanov).
4. Kóterińki intonaciya menen aytılǵan tańlaq sózli jay gáplerden hám tańlaq sóz - gáplerdiń keynine úndew belgisi qoyıladı: Pa, dúnya-ay! Tuwıp ósken jer qanday qádirli! (N.Dáwqaraev). - Hási bolsam, qayttım! Jamanlıq jawdıń basına! Kes bolmasın jalǵızımnıń jolına kóz jasım! Aya qudayım!... (K.Sultanov).
5. Kúsheytiw mánisindegi qanday, qaysı, qansha, qanshama, solay, sonday, bunsha, qalay-qalay t.b. almasıqlardıń qatnasında dúzilgen úndew gáplerdiń sońına qoyıladı: Usınday ápiwayı miynet erleri bizde qanshama kóp deysiz! (Ǵ.Seytnazarov). Usınday zamanǵa túsinbewshiliktiń sebebinen mınaw turǵan «Esbergen shıǵanaqta» qansha adam qırıldı deyseń! (A.Sadıqov).
6. Xabar gáplerdiń bayanlawıshına á, o, aw, dá, ǵoy janapayları dizbeklesip úndew gápler jasaladı hám keynine úndew belgisi qoyıladı: Aq kókirek ǵana qaraǵım-aw, aynalayın. Seni qayǵıraman dep boldırıp qaldım ǵoy! (Sh.Aytmatov).
7. Bir jay gáptiń quramında tańlaq hám janapay sózler kelip úndew gápler dúziledi. Bunday jaǵdayda gáptiń emocionallıq mánisi kúsheytilip aytıladı hám aqırına úndew belgisi qoyıladı: Pay, kúnde jandı-aw! (T.Qayıpbergenov). Ah, Sultanmurattıń sondaǵı ayaq-ayaǵına tiymey zımırawın-ay! (Sh.Aytmatov).
Úndew belgisi úndew gáplerdiń joqarıdaǵı sıyaqlı dúzilislik ózgesheligine baylanıslı qoyılıwı menen qatar, onıń qarım-qatnaslılıq funkciyalarına qatnaslı bolıp ta keledi. Bunday jaǵdayda úndew gáplerdi dúziwshi grammatikalıq qurallar qatnaspay-aq, gáptiń mazmunı hám intonaciyası arqalı-aq úndewlik mánisi ańlasılıp turadı. Bular tómendegishe:
1. Súren-shaqırıq mánisindegi úndew gáplerdiń keynine qoyıladı: Barlıq kúsh jetistirilgen zúráátti sepsitpey jıynap alıwǵa qaratılsın! («Erkin Qaraqalpaqstan»).
2. Quwanıshlı xabar, qutlıqlaw, alǵıs aytıw, súysiniw mánisindegi gáplerden keyin: Kóz aydın batır, kóz aydın! («Alpamıs»)
3. Qáhárleniw, gijiniw, ǵarǵaw mánisindegi úndew gáplerdiń sońına qoyıladı: 1. Kórsetemen men saǵan!-dep ózinshe ishinen qáhárlendi Orazqul. 2. Ilayım, sol jatqanınan turmasın! - dep ǵarǵadı Tanabay (Sh.Aytmatov).
4. Sálemlesiw, xoshlasıw, harmasın aytıw mánisindegi úndew gáplerden keyin úndew belgisi qoyıladı: Azamatlar, harmańlar! Bar bolıń! (K.Sultanov).