Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

2. Morfologiyalıq usıl. Bunda sóz túbirine qosımtalar hám prefiksler qosılıw arqalı arnawlı leksikalıq birlikler jasaladı. Máselen, buyır sózine-ıq qosımtası, tárep sózine biy prefiksi jalǵanıw nátiyjesinde buyrıq hám biytárep arnawlı terminleri dóregen. Sonday-aq gúӯalıq, durıslaw, tastıyıqlaw, júklensin usaǵan rásmiy is qaǵazdarına tán leksikalıq birlikler de morfologiyalıq usıl arqalı jasalǵan.
3. Sintaksislik usı. Bul usıl arqalı sóz dizbekleri payda boladı: qol kóteriw, jabıq dawıs, bas qospa majilisi, protokoldan kóshirme, jıynalıs basqarıwshısı, kún tártibi hám t.b.
4. Sóz awısıw usılı. Sózlerdiń basqa tillerden tikkeley awısıwı rásmiy is qaǵazları stili leksikasınıń rawajlanıwında ónimli usıllardın biri sıpatında tanıladı. Tariyxıy jaǵdaylarǵa sáykes basqa tillerden kelip kirgen sózlerdiń basım kópshiligin arab-parsı tilleriniń elementleri quraytuǵın edi. Al, sońǵı dáwirde óziniń jámiyetlik funktsiyasınıń keńligine baylanıslı orıs tiliniń tásirinde qaraqalpaq tiliniń rásmiy is qaǵazdarına tán terminologiyanı rawajlandırıwǵa ádewir tásirin tiygizdi. Bul tarawda orıs tilinen, orıs tili arqalı basqa tillerden kelip kirgen terminder qatarına tómendegiler jatadı: protokol, akt, telegramma, byulleten, blank hám t. b.
5. Kalka usılı. Basqa tillerden qaraqalpaq tiline sózlerdiń barlıq morfemalıq kórsetkishlerin sáykes ekvivalentleri menen awdarıw arqalı da tolıp atırǵan terminologiyalıq birlikler dóredi; juwmaqlaw sóz (заключительное слово), kún tártibi (повестка дня), shaqırıq (призыв), qarar etedi (постоновляет), tıńlandı (слушали), dizim (список), eskertiw (предупреждение), sógis (выговор), dawısqa qoyıw (поставить на голосование), juwapkershilikke tartıw (привлечь к ответственности), alǵıs járiyalaw (объявить благодарность) hám taǵı basqalar.
6. Aralas qollanıw arqalı. Bul tiykarınan alǵanda jeke sózlerdiń ayırım morfemaların, sonday-aq sóz dizbekleri túrinde ushırasatuǵın terminderdiń anaw ya mınaw komponentin ana tiline awdarıw, al qalǵanların ózinshe alıӱ tiykarında dóregen terminlerdi óz ishine aladı. Mısalı: esaplaw komissiyası (счетная комиссия), protokoldan kóshirme (выписка из протокола), nagradlansın (наградить) hám taǵı basqalar.
Hújjetlerdiń leksikası mánilik jaqtan anıqlıǵı, turaqtılıǵı menen belgilenedi. Máselen, akt, tapsırılsın, juklensin, eskertedi usaǵan sózler barlıq jaǵdayda bir mánide ǵana qoldanıladı. Olar rásmiy hújjetlerde buǵan qosımsha ekinshi mánide, awıspalı mánilerde ushıraspaydı.
Ádettegi biytárep sózler belgili jaǵdayǵa qaray qosımsha emotsionallıq-ekspressivlik máni belgilerin qabıl etiw uqıplılıǵına iye. Máselen, gidiman, taynapır, oǵırı, náhán, sıyqı usaǵan sózlerdiń leksikalıq mánileriniń ózine emotsionallıq-ekspressivlik belgi júklengen: kórgen, keldi, muǵallim usaǵan sózler bolsa -mish, ǵoy, dá kómekshi sózleriniń qosılıwı arqalı qosımsha kúsheytkish mánin bere aladı: kórgenmish, keldi ǵoy, muǵallim-dá. Al, rásmiy is qaǵazları leksikası semantikalıq jaqtan emocionallıq-ekspressivlik mánige iye emes, oǵan qosımsha mánlik belgi beriwshi sezlerdi de, janapaylardı da jalǵawǵa bolmaydı.
Kúndelikli turmıs islerinde baylanıstıń, birge islesiwdiń, óndirislik hám jeke qarım-qatnaslardıń jańa túrleriniń payda bolıwı hám jetilisiwi de elimizde jańa dúzimniń rawajlanıwı nátiyjesinde ǵana múmkin boldı. Bul jaǵday ádebiy tildiń rásmiy is qaǵazlarınıń túsiniklerdiń atamaları sıpatında onda jańa sózler menen terminlerdiń, sonday-aq turaqtı sóz dizbekleriniń dórewine tiykar saldı. Máselen, rásmiy is qaǵazları hujjetlerinin bir turi bolǵan protokol, soǵan sáykes jańa leksikalıq-frazeologiyalıq birliklerdiń sózlik quramǵa kelip qosılıwına sebepshi bolǵan protokoldan kóshirme, qatnasıwshılar, qaralǵan másele, kún tartibi, jarıs sóz, tıńlandı, qarar etedi, qarap shıǵıw, sózge shıqtı, shıǵıp sóylew, usınıs, usınıs etiw, usınısqa qoyıw, dawıs, dawısqa qoyıw, belgilensin, tapsırılsın, júklensin, saylaw, qayta saylaw, byulleten, bir awızdan, esaplansın, maqullansın hám taǵı basqalar.