Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

Rásmiy isler stil

Leksikası	Morfologiyası	Sintaksisi
1. Arnawlı konkret terminlerge iye. 2. Bir formada qáliplesken standart birlikler kóp qollanıladı: ruxsat etiwińizdi soranaman, buyrıq, sógis járiyalansın, qarar qabıllansın hám t. b.	1. Atawısh feyil formaları qollanıladı: mekemeniń jıllıq esabın tıńlaw. 2. Buyrıq meyil forması qolla-nıladı: tabılsın, esaplansın, qabıllansın hám t. b.	1. Sózler tuwra orın tártipte jaylasadı. 2. Gápler ıqsham hám túsinikli bolıwı shárt. 3. Ayırım jaǵdaylarda gápler bir neshe bólim-shelerden , stat`ya-lardan turadı.

6-MODUL. HÚJJET HÁM ONÍŃ TÚRLERI
Jobası:
1. Ápiwayı hújjetler.
2. Qospalı hújjetler.

Hár bir mákeme ham shólkemde qandayda bir máseleni ámeliy ie júzinde júrgiziw ushın tiyisli hújjetler kerek boladı. Bunday hújjetlerdiń túrleri de, maqset mazmunı da, kólemi de bir-birinen ózgeshe bolıp keledi. Sonıń menen birge bul hújjetlerdiń til ózgesheligi hám olardıń aldına qoyılatuǵın talaplar da basqasha. Demek, qandayda bir hújjet tayarlawda onıń joqarıdaǵıday belgileri menen ózgesheliklerin anıq belgilep alıw zárúr.

Is júrgiziwdegi hújjetler negizinen ishki hám sırtqı bolıp bólinedi. Ishki hújjetler mákemeniń ózinde dúziledi hám ózinde paydalanıladı, al sırtqı hújjetler bolsa, mákemege basqa shólkemlerden yaki ayırım jeke adamlardan keledi.
Hújjetler óziniń mazmunı boyınsha eki túrli boladı:
1) Ápiwayı hújjetler — bul bir ǵana máseleni óz ishine aladı
2) qospalı hújjetler-bul eki yamasa onnan da artıq máseleni óz ishine aladı.
Hújjetlerdiń mazmunınıń bayanlanıwı da hár qıylı boladı. Jeke túrdegi hám qanday da bir úlgi, qálip sıyaqlı jazılatuǵın hújjetler. Jeke túrdegi hújjetlerdiń teksti bir qálipte bolmaydı, onıń mazmunı basqa hújjetlerde tákirarlanbaydı. Sebebi jeke hújjetler hár túrli mazmunǵa qurıladı, onıń bayanlaw uslubı da erkin boladı. Úlgi tárizli jazılatuǵın hújjetler basqarıwdıń belgili bir jaǵdayları menen baylanıstı bolıp, olar bir-birine uqsas tákirarlanatuǵın máselelerdi óz ishine alǵan tekstlerden ibarat.

Belgili bir qáliptegi hújjetler bolsa, aldın-ala tayarlanılǵan baspa is qaǵazlarına jazıladı. Bunday hújjetlerge is haqı, mákan jay tuwralı maǵlıwmatlar, xızmet saparları tuwralı málimlemeler hám basqa da hújjetler kiredi.

Hújjetler tiyisliligi jaǵınan xızmet yaki rásmiy hujjetler hám jeke adamǵa tiyisli hújjetler bolıp bólinedi. Xızmet babındaǵı hújjetler mákemege yaki hámeldar adamǵa tiyisli bolıp, al jeke hújjetler bolsa, bul jeke adamlar táepinen óziniń jeke islerine baylanıslı jazıladı. Hújjetler tayarlanıwına qaray: shızbaylama, túp nusqa, nusqa, ekinshi nusqa (dublikat), kóshirme túrinde bolıp keledi. Dálep shızbaylama túrіnde tayarlanılıp, ol tayarlawshı tárepinen qoldan yaki mashinkada jazıladı. Bul nusqa dúzetili qayta kóshiriliwi múmkin. Biraq bul hújjet huqıqıy kúshke iye emes. Túp nusqa har qanday hújjettiń tiykarǵı birinshi rásmiy nusqası bolıp esaplanadı. Túp nusqanıń qayta kóshirilgen túri nusqa dep ataladı hám onıń oń tárepiniń joqarǵı shetine «nusqa» degen belgi qoyıladı.
Hújjetler tayarlawda anıq hám erkin nusqalar da boladı. Anıq nusqa túp nusqanın barlıq ózgesheliklerin, hújjettiń zárúrli bólimleriniń jaylasıwın, tiyisli belgilerdi (mór, tamǵa, nıshan t. b.) teksttegi baspa, jazba hárip túrleri hám usı sıyaqlılardı anıq hám tolıq sáwlelendiredi. Máselen, fotonusqanı (kseriokopiya) usınday hújjetler qatarına jatqarıwǵa boladı. Erkin nusqada xabar tolıǵı menen bayanlanılsa da, ol sırtqı ózgesheligi jaǵınan tolıq muwapıq kelmeydi, yaǵnıy erkin nusqada túp nusqada basılǵan mór ornına «mór» dep, qolı qoyılǵan ornına «qolı» dep tamǵa ornına «tamǵa» dep jazıp qoyıladı. Geyde málim bir hújjetke tolıq dárejede emes, onıń bir bólimine zárúrlik bolıp qaladı. Bunday jaǵdayda hújjetten nusqa emes, al kóshirme alınadı. Mısalı: májilis protokolınan kóshirme, buyrıqtan kóshirme. Meyli nusqa bolsın, meyli kóshirme bolsın, bári-bir kadrlar bólimi, notarius hám t. b. tárepinen tastıyıqlanıp, mór basılǵannan keyin ǵana huqıqıy kúshke iye boladı. Túp nusqa joyıtılǵan jaǵdayda hújjettin ekinsh nuskası (dublikat) beriledi hám ol túp nusqa menen birdey huqıqıy kúshke iye boladı.
Hákimlik-basqarıw islerine baylanıslı hújjetler shólkemlestiriw hújjetleri, biylik hújjetleri, maǵlıwmat-xabar hújjetleri, xızmet xatları dep júrgiziledi.