Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

Dánekersiz baylanısqan birgelkili aǵzalardıń irkilis belgileri
Eki komponentli hám kóp komponentli birgelkili aǵzalardı baylanıstırıwshı, olardı bir sintaksislik kategoriyaǵa biriktiriwshi tiykarǵı xızmetti intonaciya hám dánekerler atqaradı. Birgelkili aǵzalar intonaciya hám dánekerlerdiń baylanıstırıw ózgesheliklerine qaray, ashıq qatarlı birgelkili aǵza hám jabıq qatarlı birgelkili aǵza bolıp ekige bólinedi.
Dánekersiz baylanısqan birgelkili aǵzalı gápler de dúzilisi hám intonaciyasınıń qatnasına qaray, ashıq qatarlı hám jabıq qatarlı bolıp kele beredi.
Dánekersiz baylanısqan birgelkili aǵzalardıń arası útir arqalı bólinip jazıladı. Útir kópshilik jaǵdayda jay gáplerdegi birgelkili aǵzalardı hám qospa gáplerdiń quramındaǵı jay gáplerdi bir-birinen bóliwshi xızmetlerdi atqaradı: 1. Kópten kóp oǵan mal soyıw, kelgen qonaqlardı kútip alıp, atın jılawlaw, olarǵa ot-shóp beriw, otın ayırıw, suw tasıw jumısları tapsırıladı. 2. Alabas dep laqabı keship ketken bul boz attı Orazquldıń ózinen basqa hesh kim miniwine ruxsat ta etilmeydi, hesh kim minbeydi de. (Sh.Aytmatov).
Birinshi gápte teń mánili birgelkili aǵzalar bir-birinen útir arqalı bólingen. Ekinshi dizbekli qospa gáptiń quramında kelgen jay gápler bir-birinen útir arqalı bólingen. Útir birgelkili aǵzalı gáplerdiń ishindegi tómendegi jaǵdaylarda qoyıladı:
1. Eger birgelkili aǵzalar ekewden artıq, kóp komponentli bolıp sanaw intonaciyası arqalı baylanısıp kelse, birgelkili aǵzalardıń ashıq qatarın dúzedi, hár bir birgelkili aǵzanıń arası jazıwda útir arqalı bólinip jazıladı: Awıldıń sırtında mallar, buzawlar, qoy-eshkiler jayılıp júr. (A.Orazov). Qızım kútá miynet súygish, ǵayratlı, hújdanlı, anasınday ar-namıslı. (A.Bekimbetov). Sol kóptiń ishinde Jámiyla, Jumagul, Mırzabek, óz hayalı Biybaysha jaslardan Dáwlet, koncertti basqarıwshı Palwan bar. (Ó.Ayjanov).
Egerde sanaw intonaciyası arqalı baylanısqan ashıq qatarlı birgelkili aǵzalardıń eń sońǵı sınarı biriktiriwshi dánekeri arqalı baylanıssa, birgelkili aǵza jabıq qatarǵa ótedi de, eń sońǵı birgelkili aǵzadan keyin útir qoyılmaydı. Poezd ótip ketken joldıń óne boyında daǵallanıp jımırılǵan qaǵazlar, búklengen gazetalar, sınǵan shiysheler, temekiniń qaldıqları, dańǵırlaǵan konserva qutıları hám basqa da kereksiz taslandılar barshılıq edi. (Sh.Aytmatov).
2. Qarsılas máni beriwshi intonaciya arqalı baylanısqan eki komponetli birgelkili bayanlawıshtıń arası útir arqalı bólinip jazıladı. Birgelkili aǵzanıń bul túri jabıq qatardı dúzedi: Men onı ári-beri izlestirdim, tappadım. (Ó.Xojaniyazov).
3. Sebep mánili intonaciya arqalı baylanısqan eki komponentli birgelkili bayanlawıshlar da birgelkili aǵzanıń jabıq qatarın dúzip, útir arqalı bólinip jazıladı: Olar túnde biymezgil júrmeydi, qorqadı. (Ó.Xojaniyazov).