Ájiniyaz atındagi nmpi nıń Matematika hám informatika 1v kurs studenti Tájimuratov Quralbaydıń Dintanıw páninen

Ájiniyaz atındagi NMPI nıń

Matematika hám informatika 1^v kurs studenti

Tájimuratov Quralbaydıń Dintanıw páninen
ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ

Orınlaǵan:	Q.Tájimuratov
Qabıllagan:	Z. Saparniyazova

Ma`deniyat ha`m din.

Dinde milliylik ha`m uliwma insaniyliq.
Reje:

1. 
   Din hám dúnya dinleri. Islam dininiń mánisi
   
2. 
   Ǵárezsizlik hám hújdan erkinligi.
   
3. 
   «Quran» ulıwma insaniylik qádiriyatlardı qorǵawshı muqaddes
   
4. 
   Hádisler ishki mánawiy páklik talapları.
   

Din kóp qırlı hám quramalı túsinik bolıp, din sózi arabsha sóz bolıp ilahiy qudretke isenim, iseniw mánisin bildiredi.

Ol insanlardıń jasawdan maqsedi ne zat ekenligin, qanday jasaw kerekligi, insan ómiriniń mazmunı ne ekenligin, insaf, adalattı, tınıshlıqtı eń ahmiyetlisi insanlardıń halal hám pák miyneti menen kún kóriwi, ilim-marifatqa iye bolıwdı talap etedi.

Xristian dini - (Xristos atınan) – I ásirdiń 2-yarımında Rim imperiyasınıń sharqiy bóliminde jasawshı yaxudiyler ortasında payda bolǵan hám dúnyaǵa tarqalǵan. Evrofa, Latın Amerika mámleketlerinde, Avstraliyada, Afrika mámleketleri, Jaqın Sharq hám Uzaq Sharq aymaqlarında keń tarqalǵan. Házirgi waqıtta 1 mlrd. 500 million adam bul dinge sıyınadı. Xristianlardıń haj qılatuǵın jayı Quddusi Sharifda.

Buddizm (eremızdan aldıńǵı. VI–V ásirlerde) Hindistannıń arqa tárepinde payda bolǵan. Keyin Qubla-Shıǵıs hám Orta Aziya hámde Uzaq Shıǵıs mámleketlerine keń tarqalǵan. Budda dinine hind, qitay, koreys, yapon, vetnam, mańǵol xalıqları sıyınadı. Olardıń sıyınatuǵın jeri Lixasa (Tibetning markazi-Nepalga yaqin). Buddistler Lixasaga barıp «xaj» qilib keledi hám ol jerde dalay-lama menen ushırasadı.

Islam dini. Islam-dúnyada keń tarqalǵan dinlerdiń biri bolıp, 1,3 mlrd.ǵa jaqın musılmanlar oǵan sıyınadı. Aziya kontinentindegi Araviya yarım atawı, Iordaniya, Siriya, Irak, Iran, Turkiya, Orta Aziya, Afganistan, Pakistan, Afrika kontinentindegi Marokash, Jazair, Tunis, Liviya, Egipet Respublikası, Somali sıyaqlı mámleket xalıqları, Efiopiya, Batıs Sudanda jasawshılardıń bir bólegi, Malayziya, Indoneziya xalıqları, Livan, Indiya, Kitay hám de Filippin xalqınıń málim bir bólegi, Evropa kontinentindegi Bolqon yarım atawında jasawshı xalıqlardıń bir bólegi Islamǵa etiqod etediler. Musulmanlardıń xaj etetuǵın jayı - Makka.

Ka'ba - islam dininde múqaddes esaplanadı hám onda «Allanıń úyi» («Mekkedegi Kábanıń ekinshi atı») dep atalǵan.

«Islam» sózi arabsha bolıp, «Xudoga ózin tapsırıw» «itoat», «bo'ysunish» degen mánislerdi ańlatadı. Sonnan bul ishonuvchilar: «muslim» dep ataladı. Onıń ko'pchlik forması bul dinda «muslimun» dep ańlatpalanadı. Islam dini Araviya yarım atawında vI ásirdiń aqırı vII ásir baslarında payda bolǵan. Payǵambarımız Muhammad alayxissalom (570-632) Makkada jalǵız xudoga ıqtıqat qılıw tuwrısında úgit-násiyatlaw baslaǵan. Biraq zodagonlarning qarsılıgına ushırasıp 622-jılda óz tárepdarları menen Madina (Yasrib) ga ko'chgan (xijrat etedi). Sol jıldan baslap musulmanlardıń xijriy jılı esabı baslandı. 630 -jılǵa kelip Makka da musulmanlar qolına ótip bul jerde musulman mámleketi qáliplesedi. Makka birinshi ret Ptolomey shıǵarmasında (II-ásir) Makoraba atı menen tiga alınǵan. Islam dinige shekem majusiy sıyaqlılardıń diniy orayı bolǵan.

Keyingi jıllarda mámleket menen diniy shólkemler ortasındaǵı óz-ara munasábetlerde kútá úlken ózgerisler júz bolıp atır. Dinning jámiyettegi ornı tiklenip atır. Diniy awqam hám shólkemlerdiń iskerlik kórsetiwlerine múmkinshilik jaratılıp atır. Qatar tariyxıy estelikler diniy shólkemler ixtiyoriga ótkerildi, jańa meshitler ashılıp atır. Diniy shólkemlerdiń xalıq aralıq baylanısları kún sayın kengaymoqda.

O'zb. Res. Konsutitsiyasi 31-statyasında «Hámme ushın hújdan erkinshegi kepillik beriledi. Hár bir insan qalelegen dinga ıqtıqat etiwi yamasa hesh qaysı dinga ıqtıqat etpeslik huqıqına iye. Diniy qarawlardı májbúran sıńırıwǵa jol qoyılmaydı» delingen. Bunıń tastıyıqın ámelde ko'rmoqdamiz.

Házirde res-de 14 túrdegi konfessiyada 170 ten artıq noislomiy diniy shólkem iskerlik kórsetip atır. 4 ta diniy oray - Movaronnahr Musulmanlar basqarması ; Orta Aziya Ruspravoslav shirkewi bas-si; Ol. O. Ínjıl nasroniylar-Baptislar orayı : Ol. O. Jeti kún Adventistlar shirkewi konfessiyalari bar. Islam isenimleriniń tiykarǵı ibrat kitapı ahloqiy-huqıqıy principlerı birinshi derek esaplanǵan Múqaddes «Quran»de óz ańlatpasın tapqan. Quranı Saqıy hám Ádisi Sharıfda mánis hám mazmun tereń, umum insaniy qádiriyatlardı qorǵaw etiwshi hám targ'ib etiwshi filosofiyalıq juwmaqlar tereń bolıp tabıladı.

Bul múqaddes kitap Jer júzi musulmanlarınıń programması ámeli dúnya mádeniyatınıń úlken baylıǵı, barlıq musulmanlardıń kitapı bolıp, arab tilinde «qiroat» mánisin ańlatadı. Quranı Saqıydıń eń zárúrli xızmeti sonda, ol jaǵdayda hár insan ushın tikkeley áhmiyetli bolǵan sózler, jol-jobalar, tiykarǵı qaǵıydalar, táliymatlar anıq kórsetilgen. Odaǵı ılım, mádeniyat, ruwxıylıq, bilim haqqındaǵı ideyalar ulıwmadunyalıqatga tiyisli bolıp tabıladı. Ahloq hám ádep máselesine bólek itibar berilgen. «Quran» kisilerdi teńlikke, biradarlıqqa, tınısh totuv jasawǵa, jaqsı islikke odaydı. Soǵan kóre, ol úlken ahloqiy qımbatqa iye. «Quran» de sahovat, qonaqnavozlik, mártlik, taqat hám qánaat, qolı ashıqlıq, tolerantlıq, qayi’r-saqawatlılıq, keń peyillik, tuwrılıq, wapalılıq hám sadıqlıqqa úlken itibar berilgen hám joqarı bilim belgisi dep qaraladı. Ol jaǵdayda ehson mazmunı keń qamrovda alınadı. «Quranı Saqıy»de ehsonga ılayıq adamlarǵa birinshi náwbette ata-analar kiritiledi hám ata-ana haqqi belgilep beriledi. «Al-Isro» surasining 23-24-ayatlarında ata-anaǵa jaqsılıq Ollox Taologa sıyınıw etiwden keyin ekinshi wazıypa retinde aytnadı.

Ata-ana qanday bolıwınan qaramastan, perzent olarǵa salıstırǵanda húrmet saqlawı, olardıń sózlerin qaytarmasligi, ata-ana balanı dúnyaǵa keltiriw menen birge, perzentke tálim-tárbiya da bergenligindeni unutpay, olardıń haqqini ótew etiwge mudami tayın turıwı kerekligi aytnadı. . «Quran»de dilwarlıq, tuwrı sóz, mámile mádeniyatına ámel qılıw nızam -qaǵıydaları keltiriledi, dilwarlıq insannıń mámile mádeniyatına iye ekenligin kórsetedi, obroini asıradı, húrmetke iye etedi. Ol jaǵdayda ádep-ahloq mádeniyatı, huqıqıy munasábetler hám insandı kótermelewge tiyisli zárúrli kórsetpeler bar. Atap aytqanda, «Bandalarimga aytıńki, olar eń gózzal sózlerden sóylewsinlar», «Biz adam balaların húrmetli etdik… olarǵa hadal, pák zatlardan rizqu - kún berdik hám olardı ózimiz jaratqan júdá kóp jonzotlardan ábzal - ústin etip qoydıq» ─ dep kórsetiledi.

Ádisler islamda Quranı Saqıydan keyin ekinshi derek esaplanadı hám xalıqtıń turmıs formasındaǵı barlıq nızam -qaǵıydaların belgilep beredi.

Búgin musulman áleminde eń abıraylı derekler dep tán alınǵan 6 dane isenimli ádisler kompleksi (As-eń isenimli dep esaplanǵan hádis iyis-Sita) avtorları Oraylıq Aziya xalıqları wákilleri bolǵan.

1. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 193 (809 )-256 (870).

2. Imom muslim ibn al-Xajjoj 206 (819 ) -261 (874).

3. Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy 209 (824)-279 (892).

4. Imom Ahmad an-Nasoniy 215 (880)-303 (915).

5. Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817)-275 (888).

6. Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Mojja 209 (824)-273 (886 ).

Ádislerde insannıń insan aldındaǵı juwapkerligi «savob», «gunoh» túsinikleri arqalı basqarilishi aytıladı.

Ata-ana, ǵarrılarǵa húrmet Hadallıq Ilmli bolıw Isenim Sheriklik Saqıylıq Doslıq Sabırlılıq Adamgershilik Xoshhulqlilik Puxtalıq Pákizelik Tavoze Bilimpazlıq Uyat, saldamlılıq Puxtalıq Sır saqlaw, Kishipeyillik Qayır-ehson

Hayallardı izzetlew Qánaat Saqawat Álpayımlıq Rostgo'ylik Sulıwlıq Minez-qulıqtıń tazalıǵı Tuwrılıq Dinni izzetlew Shukr Ar-namıs wapa Aqıbetlilik Qadr Reyim-sawıqat Saqıylıq Íqtıqat Sadıqlıq Mıymankeshlik

Kerisinshe, iyman talaplarına qarsı noahloqiy ayrıqshalıqlar qaralanadı hám olar «gunoh» retinde huqıqıy nızam menen qatań qadaǵan etiledi. «Gúná» jumıslarǵa tómendegiler kiredi.

O'g'rilik Buzıqshılıq Uyatsızlıq Eki júzlilik (amanatqa qıyanat ) Ótirik sóylew Shártida túrmeslik Kekshilik Nopoklik Eki júzli adamlıq Adawat Naxaqlik Kúnshillik Ladanlıq Adam óltiriwshilik Pitne Jalǵan sóylewshilik Ǵıybat Ashkózlıq

Jebirlik Ísrapshılıq Boysınıwsızlik Írım Shaǵımshılıqchlik Menmenlik Kek-kudrat Qıyanat Jerkenishlilik Sıqmarlıq Zulmkorlik Maqtanshaqlıq Juzegoylik Tákabbirlik Menmenlik Dańqparazlıq