Jinoyatchi shaxsini psixologik tahlil qilish. Reja : Yuridik psixologiyada jinoyat tushunchasi. Huquqbuzar shaxsi tushunchasi. Huquqbuzarlik

ijtimoiy reabilitatsiya qilish va ijtimoiy moslashtirish — huquqbuzarlikdan jabrlanuvchiga, g‘ayriijtimoiy xulq-atvorli, huquqbuzarlik sodir etishga moyil bo‘lgan, huquqbuzarlik sodir etgan shaxslarga huquqiy, ijtimoiy, psixologik, tibbiy, pedagogik va boshqa turdagi yordam ko‘rsatishga, shuningdek ularga jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor normalari va qoidalarini singdirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui;
g‘ayriijtimoiy xulq-atvor — shaxsning jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor normalari va qoidalarini buzuvchi turmush tarzi, harakati yoki harakatsizligi;
huquqbuzarlik — sodir etilganligi uchun ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik nazarda tutilgan aybli g‘ayrihuquqiy qilmish (harakat yoki harakatsizlik);
huquqbuzarlikdan jabrlanuvchi — jismoniy, ma’naviy yoki mulkiy zarar yetkazilganligi oqibatida huquqbuzarlikdan jabrlangan shaxs;
huquqbuzarliklar profilaktikasi — huquq-tartibotni saqlash hamda mustahkamlash, huquqbuzarliklarni aniqlash, ularga barham berish, shuningdek huquqbuzarliklarning sodir etilishi sabablarini va ularga imkon berayotgan shart-sharoitlarni aniqlash, bartaraf etish maqsadida qo‘llaniladigan huquqbuzarliklar umumiy, maxsus, yakka tartibdagi va viktimologik profilaktikasining huquqiy, ijtimoiy, tashkiliy va boshqa chora-tadbirlari tizimi;
Huquqbuzarlik sodir etishga moyil bo‘lgan shaxs — o‘zining g‘ayriijtimoiy xulq-atvori xavfliligi tufayli huquqbuzarlik sodir etish ehtimoli holatida bo‘lgan jismoniy shaxs.¹
JINOYAT — jinoyat qonunida nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli qilmish. Muayyan qilmishni Jinoyat deb hisoblash masalasi har bir davlatda oʻzining ijtimoiy tuzumi, aholining turmush tarzi, milliy xususiyatlari, urf-odatlari, anʼanalari va h. k. ga muvofiq xalqaro huquq meʼyorlari eʼtiborga olingan holda hal etiladi. Qilmish Jinoyat ekanligini aniqlash uchun quyidagi umumiy belgilar nazarga olinadi:
1) qilmishning ijtimoiy xavfliligi; 2) aybning mavjudligi; 3) jazoga sazovorligi. Har qanday jinoiy qilmishda mazkur belgilarning barchasi birdaniga mavjud boʻlishi shart, ulardan biri mavjud boʻlmasa, qilmishni Jinoyat emas, deb hisoblashga asos topiladi. Jinoyatlar oʻz xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasiga koʻra: ijtimoiy xavfi katta boʻlmagan; uncha ogʻir boʻlmagan; ogʻir; oʻta ogʻir Jinoyat larga boʻlinadi. Jinoyatlar tajovuz obyektiga koʻra, shaxsga qarshi J., iqtisodiyot sohasidagi Jinoyat, jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga qarshi Jinoyat, davlat hokimiyatiga qarshi Jinoyat, ekologiya sohasidagi Jinoyat, harbiy xizmatni oʻtash tartibiga qarshi Jinoyat, tinchlik va insoniyat xavfsizligiga qarshi Jinoyatga boʻlinadi. Aybning shakliga koʻra esa qasddan sodir etilgan Jinoyat va ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan Jinoyatga boʻlinadi. Shaxs oʻz harakati yoki harakatsizligini va bundan kelib chiqadigan jinoiy oqibatni anglagan, oʻz harakatlarini boshqara oladigan boʻlsagina qilmishi Jinoyat hisoblanadi. Subyekt yoshiga yetmagan va aqli noraso shaxslar tomonidan sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmish Jinoyat sanalmaydi va ularga nisbatan Jinoyat qonunida nazarda tutilgan majburlov choralarini qoʻllash mumkin emas. OʻzR Jinoyat kodeksida qilmishning jinoiyligini istisno etadigan holatlarning quyidagi 6 turi belgilangan: 1) kam ahamiyatli qilmishlar; 2) zaruriy mudofaa; 3) oxirgi zarurat; 4) ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazish; 5) buyruq yoki boshqa vazifalarni ijro etish; 6) kasb yoki xoʻjalik faoliyati bilan bogʻliq asosli tavakkalchilik (36—41-moddalar). Mazkur harakatlar tufayli kelib chiqqan oqibatlar jinoiy oqibat xisoblanmaydi, qilmish ham Jinoyat sanalmaydi. Alohida olingan muayyan bir Jinoyat va umuman jinoyatchilik sodir etilishiga taʼsir koʻrsatuvchi ijtimoiy omillar, xrdisalar, jarayonlar boʻladi. Jinoyat sabablari oʻrganilayotganda ana shular hisobga olinadi. Jumladan, birinchidan shaxsning oʻzi, uning dunyo qarashi, qiziqishlari, jamiyat va davlatga, yon atrofidagi kishilar va oilaga munosabati, unda salbiy sifatlarning shakllanishi va kuchayishi; ikkinchidan — shaxs tarbiyalangan, voyaga yetgan oilaviy va ijtimoiy muhit; uchinchidan — J. sodir etilgan vaqtdagi sharoit, vaziyatga eʼtibor beriladi.
"Jinoyatchi shaxsi" tushunchasi ko'p qirrali bo'lib, aniq fanlararo xususiyatga ega bo'lib, u jinoyat huquqi va jinoyat-protsessual, kriminalistika va sud ekspertizasi bilan bog'liq masalalarni ishlab chiqish bilan shug'ullanadigan psixologlar va huquqshunoslar tomonidan o'rganiladi. Jinoyatchining shaxsi tushunchasi maʼlum darajada jinoiy qilmish bilan bogʻliq boʻlgan, uning ijtimoiy xavfliligini tavsiflovchi va sodir etish sabablarini tushuntiruvchi ijtimoiy-demografik, ijtimoiy-rol (funksional), ijtimoiy-psixologik xususiyatlar majmuasini oʻz ichiga oladi.
Huquqiy psixologiyada huquqni muhofaza qiluvchi organlarga yordam berish maqsadida jinoyat sodir etgan sub'ektning shaxsi o'rganiladi:
jinoyat qonuni, jinoyat-protsessual xarakterdagi qarorlar qabul qilinganda (qonunga xilof harakatlarni kvalifikatsiya qilishda, ayblanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasini tanlashda, sodir etilgan jinoyatning xususiyatini va uning xususiyatlarini hisobga olgan holda sudlanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasini belgilashda); shaxsiyat);
turli tergov holatlarida gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga (sudlanuvchiga) ta’sir ko‘rsatishning optimal taktik yechimlari, taktik kombinatsiyalari va usullarini tanlashda;
isbotlanishi lozim bo'lgan ayrim holatlarni, xususan, jinoyat sabablarini, ayblanuvchi (sudlanuvchi), jabrlanuvchining shaxsini tavsiflovchi holatlarni aniqlash jarayonida;
sodir etilgan jinoyatlarning sabablarini o'rganishda (jinoiy hujumlar turlari bo'yicha, ularni sodir etishda ishtirok etgan shaxslar tomonidan va boshqalar);
jinoyat sodir etgan va qayta tarbiyaga muhtoj shaxslarning shaxsiga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish choralarini belgilash maqsadida.
Hozirgi vaqtda ilmiy adabiyotlarda jinoyatchi shaxsini o'rganishda eng ko'p qo'llaniladigan yondashuv, unda turli xil kichikroq belgilarni, shaxsning individual xususiyatlarini birlashtirgan quyidagi ikkita katta kichik tizim mavjudligini nazarda tutadi, xususan: ijtimoiy- jinoyatchi shaxsining demografik va ijtimoiy-psixologik quyi tizimlari.
Jinoyatchi shaxsining ijtimoiy-demografik quyi tizimiga quyidagilar kiradi: jinsi, yoshi, oilaviy ahvoli, ma'lumoti, kasbiy mansubligi, kasbi, ijtimoiy, moliyaviy holati, sudlanganligi (jinoyat muhiti bilan boshqa aloqalar). Bu shuningdek, ma'lum funktsional rol vazifalarini bajarish nuqtai nazaridan huquqbuzarning shaxsini tavsiflovchi belgilarni ham o'z ichiga oladi.
Masalan, jinoyatchilar orasida erkaklar ayollarga qaraganda ancha ko'p. 25 yoshdan 29 yoshgacha bo'lgan yosh guruhlari vakillari eng yuqori kriminogen faollik bilan ajralib turadi, undan keyin 18-24 yoshlilar, 14-17 yoshlilar va nihoyat, 30-45 yoshlilar. Qotillik, qasddan badanga og‘ir shikast yetkazish, talonchilik, talonchilik, o‘g‘irlik, bezorilik, zo‘rlash kabi jinoyatlarning asosiy qismini 30 yoshgacha bo‘lgan shaxslar sodir etadi. Bezorilik, talonchilik, talonchilik, o‘g‘irlik kabi jinoyatlarni sodir etganlarning ko‘pchiligi ish joyini tez-tez o‘zgartirgan, vaqti-vaqti bilan ishda uzoq vaqt tanaffuslar bo‘lgan, ya’ni ijtimoiy foydali mehnat bilan shug‘ullanmagan. Eng past ta'lim darajasi zo'ravonlik, zo'ravonlik va o'zboshimchalik bilan jinoyatlar, bezorilik sodir etishda aybdor shaxslar orasida qayd etilgan; eng yuqori - huquqbuzarlik va o'zboshimchalik bilan o'g'irlik qilganlar orasida, yoshlarning eng katta kriminogen faolligi ko'p jihatdan ularning faolligi bilan emas, balki ko'p jihatdan shaxsiyatining ijtimoiy etukligi bilan ham bog'liq.
Ijtimoiy-demografik xususiyatlarni tahlil qilish ijtimoiylashuv jarayonini, ijtimoiy sharoitlar ta'siri ostidagi odamlarda turli xil psixologik xususiyatlarning shakllanishini yaxshiroq tushunishga yordam beradi, jinoyatlarni tergov qilishda ularga e'tibor berish kerak.