Jismoniy madaniyat fakulteti 4-kurs 425-guruh talabasi Aliqulov Ullat Abdug’aniyevichning kurs ishi

3.1 Sog’lomlashtirish jarayoniga etibor va tabiiy davolash usullari
Davolash badan tarbiyasi - tibbiyot boʻlimi; kasalliklarni davolash va oldini olishda jismoniy mashqlar va tabiiy omillarni, shuningdek, fizioterapiya va massajni birgalikda qoʻllash. Mexanoterapiya, mehnat bilan davolash va davo massaj" D.b.t.ning tarkibiy qismidir. D.b.t. kuch-kuvvatni tiklovchi davo; uni toʻgʻri qoʻllash bemorning tez sogʻayib ketishiga, ish qobiliyatini tiklashga va uni faol mehnatga qaytarishga yordam beradi. D.b.t.ga turli jismoniy mashqlar: gimnastika (ancha joʻn va bemorga moye), sport (changʻida va piyoda sayr etish, suzish va b.) va ochiq havoda oʻtkaziladigan oʻyinlar (voleybol, tennis, basketbol) kiradi. Maxsus tanlangan mashqlar D.b.t.ning asosiy vositasidir. Jismoniy mashqlarni bajarish va organizmni chiniktirishda tabiiy omillar — suv, havo va quyoshdan foydalaniladi. D.b.t. harakat faoliyati pasaygan, kam quvvat, uzoq vaqt betob yotgan bemorlarga buyuriladi. D.b.t. operatsiyadan keyingi organizmni tiklash davrida, akusherlikda, nafas, ovqat hazm qilish, yurak-tomir, nerv sistemasi, tayanch-harakat aʼzolari, rivojlanish nuqsonlari hamda moddalar almashinuvining buzilishi bilan bogʻliq kasalliklarni davolashda qoʻllaniladi. D.b.t.ni faqat davolovchi vrach buyuradi, mashgʻulotlar D.b.t. boʻyicha mutaxassislar tomonidan olib boriladi. 2.Davolash jismoniy tarbiyasi asoslari

3.Sportchilarni kasallanishi va jarohatlanishi
1. Sportda ish qobiliyatini tiklash vositalari; Tananing spoiicha ish qobiliyatini va musobaqalardan so'ng, ya'nr qayta tiklash va me'yoriy faoliyat ko'rsatish, yuklamalarni umumiy tartibiga nisbatan sport mashqlarini to'g'ri tashkil etishning ajralmas qismidir.
Jismoniy yuklama, toliqish asosida yotgan tananing ma'lum faol va tarkibiy-tuzilish o'zgarishlari bilan kcchadi.

Toliqish - bu qonuniy fiziologik hulosa bo'lib, bajarilgan ishning oqibati - charchash sezgisining rivoj topishi. moddalar almashinuvini boshqarishni, asosiy nziologik tizimlaming faoliyatini, vuklamalarga javobni, quvvat zaxiralarini kaniayishi, umumiy va maxsus ish qobiliyatini vaqtinchalikyomonlashuvi bilan ifbdalanadi.

Yuklama moslashuvini rivoj topishini rag'batlantiradi, ish qobifiyalni, уа'ш uni yuqoriroq darajaga ko'tarilishiga ko'maklashadi. Shuning bilan birga, toliqishning sezgisini vujudga kelishi muhofaza ahamiyatiga ega, chunki bu paytda tanani o'ta darajada zo'riqishi, haddan tashqari mashq amallariga berilganligini oldini olish maqsadida, tanani ma'lum darajada zo'riqqaniigi haqida ogohlantiradi. Mohtyat jiliatidan toliqishsiz chiniqishning o'zi ham yo'q. Muhimi shuki, toliqqanlik darajasi bajarilgan ishga mos tush ish i va undart oshib ketmasligi lozim.
Ish tugagach, toliqish hodisasi asta-sekinlik bilan qaytadi, asl holatga qaytish jarayoni amaiga oshadi.

Qayta tiklatiish - asl holatga qaytish - bu tananing ish qohtliyati va faoiiyatini,. ish boshlangunicha bo'lgan darajaga yoki unga yaqinroq holatga qaytishidir.

Toliqish chuqurligi, lining davomiyligi va namoyon bo'hshi, xuddi qayta tiklanish tezligidek, quyidagi asosiy guruh omillari bilan bog'Iiq bo'ladi:

1) bajarilgan ish (uning ifodasi, yo'nalishi, hajrai, jadalligi,

davomiyligi uning ta'siri, kelib chiqadigan zo'riqish va boshqalar);

2) mashq qiluvchining holati (yoshi, jinsi, kayfiyati, xohishi, sihat-

salomatligi, chiniqqanlik darajasi, shaxsiy jihatlari va boshqalar);

3) tashqi muhit sharoitlari va yuklamagacha bo'lgan davr

tartibining j ihatlari.
Murabbiyning toliqish holatini va qayta tiklanish jarayonlarini boshqarish mahorati, mashq o'tkazishning madaniyatini va samara-dorligini beigilaydi. Charchashning yig'ilib qolishi (mos kelmagan qayta tiklanish), o*ta darajada toliqish va haddan tashqari mashq qilish, ish qobiliyatini pasayishmi, sport yutuqlarini o'sishini barham topishini beigilaydi
Qayta tiklanishni ikki xili taqozo qiiinadi:

1. 
   erta;
   
2. 
   kechki.
   

Ish jarayonida qayta tiklanishni erta tiklanish (bevosita yuklamadan so'ng kislorod qarzim to'lash) va quvvat zaxiralarini anabolizm tomonga ortiqcha siljishining tugallanishi_f asosiy faoliyatlar va ish qobiiiyatni qayta tiklash va oshirishni kechki qay;a tiklanish deyiladi. Qayta tiklanish vositalarini tanlash va me'yorlash jarayonida hisobga olinishi kerak bo'lgan qayta tiklanishning boshqa muhim

frziologik ifodasi tarzida uning kechishining bir xil emasligini -geterexroniigini aytib otish joyiz. Geterexronik - bu faoliyatning turli xili va o'lchamlarining qayta tiklanishini bir vaqtda amalga oshmasligini anglatadi. Getexronizm - birorta hodisani o'z vaqtida boMmasligi (nerv va mushak xronaksiyasini tayyorlanishning turli bosqichlari va sharoit-larda). Tabiiy qayta tiklanish jarayoniga:

1. 
   sportning har xil turlari;
   
2. 
   turli ifodali ishlar;
   
3. 
   turli yoshda va turli darajada chiniqqanlik kiradi. Tayyorlanishni ilmiy asosda rejalashtirish uchun quyidagi
   

Ma'lumotlar juda muhim: Qayta tiklanishni me'yorlashni unumli tizimining ahamiyati ayniqsa, zamonaviy sport mashqlari, ularga xos katta yukiamalar, sport kurashining oshib borishL, yosh chegaralarining kengayishi, ish qobiliyatni qayta tiklash vositalarini qo'llash sharoitida, каш emas.Tananing qayta tiklanish qobiliyatini mashq qilsa bo'ladi. Shu boisdan qayta taklanish tezligi yuklamaga bo'lgan javobni va chiniqqanlikni baholashning tashxisiy mezoni ekanligi tasodifiy emas. Toliqishni, tanada yuklama ta'sirida kelib chiqqan sezgilarga barham berishni tezlatish maqsadida, qayta tiklanish jarayonlariga faol ravishda ma'lum yo'nalishda ta'sir o'tkazish imkoniyati isbotlangan. Bunday harakat, sportchilarni tayyorlanishini boshqarish uchun kuchli vositalardan biri bo*lib xizmat qiladi.
Qayta tiklanish jarayonini me'yorlashning asosiy yo'liga quyidagilar oid:

1. 
   unumli mashq qilish va tartib;
   
2. 
   sog'lom turmush tarzi;
   
3. 
   gigiena qoidalariga rioya qilish.
   

Ayrim yordamchi vositalar qayta tiklanish jarayonini tabiiy kechishiga, uni muslahkamlashga va tananing chidamliligi hamda qaishilik ko'rsatish qobiliyatini oshirishga, o'ta darajadagi zo'riqishning oldini olishga ko'maklashadi.

2. Giperbarik oksigenatsiya ~ bu kislorod bilan davolash usuli bo'lib, kislorodlash jarayoni bosim xonalarida havo bosimini va kislorod miqdorini orttirish yo'li bilan amalga oshiriladi.
Nafas olish kislorod bilan yoki kislorodli omixtalar bilan bajariladi. Jarayon, havo bosimidan ortiq bosim ostida olib boriladi. Ayni maqsadda, bir o'rinli va ko'p o'rinii xonalar tashkil etiladi. Usulni davriy ravishda qo'llanilsa, samarasi eng yaxshi bo'iadi. Ishlash tartibi quyidagicha: kislorodning bosimi 0,9-1,0 atmosfera, muolajaning davomiyligi - 45-60 daqiqa (L.A.loffe va boshqalar).
Sportda ish qobiliyatini tiklash vositalari; Tananing spoiicha ish qobiliyatini va musobaqalardan so'ng, ya'nr qayta tiklash va me'yoriy faoliyat ko'rsatish, yuklamalarni umumiy tartibiga nisbatan sport mashqlarini to'g'ri tashkil etishning ajralmas qismidir.
Jismoniy yuklama, toliqish asosida yotgan tananing ma'lum faol va tarkibiy-tuzilish o'zgarishlari bilan kcchadi.

Toliqish - bu qonuniy fiziologik hulosa bo'lib, bajarilgan ishning oqibati - charchash sezgisining rivoj topishi. moddalar almashinuvini boshqarishni, asosiy nziologik tizimlaming faoliyatini, vuklamalarga javobni, quvvat zaxiralarini kaniayishi, umumiy va maxsus ish qobiliyatini vaqtinchalikyomonlashuvi bilan ifbdalanadi.

Yuklama moslashuvini rivoj topishini rag'batlantiradi, ish qobifiyalni, уа'ш uni yuqoriroq darajaga ko'tarilishiga ko'maklashadi. Shuning bilan birga, toliqishning sezgisini vujudga kelishi muhofaza ahamiyatiga ega, chunki bu paytda tanani o'ta darajada zo'riqishi, haddan tashqari mashq amallariga berilganligini oldini olish maqsadida, tanani ma'lum darajada zo'riqqaniigi haqida ogohlantiradi. Mohtyat jiliatidan toliqishsiz chiniqishning o'zi ham yo'q. Muhimi shuki, toliqqanlik darajasi bajarilgan ishga mos tush ish i va undart oshib ketmasligi lozim. Ish tugagach, toliqish hodisasi asta-sekinlik bilan qaytadi, asl holatga qaytish jarayoni amaiga oshadi.
Qayta tiklatiish - asl holatga qaytish - bu tananing ish qohtliyati va faoiiyatini,. ish boshlangunicha bo'lgan darajaga yoki unga yaqinroq holatga qaytishidir.
Toliqish chuqurligi, lining davomiyligi va namoyon bo'hshi, xuddi qayta tiklanish tezligidek, quyidagi asosiy guruh omillari bilan bog'Iiq bo'ladi:
1) bajarilgan ish (uning ifodasi, yo'nalishi, hajrai, jadalligi,
davomiyligi uning ta'siri, kelib chiqadigan zo'riqish va boshqalar);
2) mashq qiluvchining holati (yoshi, jinsi, kayfiyati, xohishi, sihat-
salomatligi, chiniqqanlik darajasi, shaxsiy jihatlari va boshqalar);
3) tashqi muhit sharoitlari va yuklamagacha bo'lgan davr
tartibining j ihatlari. Murabbiyning toliqish holatini va qayta tiklanish jarayonlarini boshqarish mahorati, mashq o'tkazishning madaniyatini va samara-dorligini beigilaydi. Charchashning yig'ilib qolishi (mos kelmagan qayta tiklanish), o*ta darajada toliqish va haddan tashqari mashq qilish, ish qobiliyatini pasayishmi, sport yutuqlarini o'sishini barham topishini beigilaydi
Ish jarayonida qayta tiklanishni erta tiklanish (bevosita yuklamadan so'ng kislorod qarzim to'lash) va quvvat zaxiralarini anabolizm tomonga ortiqcha siljishining tugallanishi_f asosiy faoliyatlar va ish qobiiiyatni qayta tiklash va oshirishni kechki qay;a tiklanish deyiladi. Qayta tiklanish vositalarini tanlash va me'yorlash jarayonida hisobga olinishi kerak bo'lgan qayta tiklanishning boshqa muhim frziologik ifodasi tarzida uning kechishining bir xil emasligini -geterexroniigini aytib otish joyiz.

Xulosa
Jismoniy Tarbiya funksional davolash usulidir. Patologik jarayonning rivojlanishi hisobiga organ va sistemalarning funksional holatlarida buzilishlar kuzatiladi. JT vositalari bilan buzilgan funksional holatlar yaxshilanadi va tiklanadi. Masalan : jarohat vaqtida singan suyaklarga gips qo‘yiladi, bunda yaqin bo‘lgan ikki bo‘sh bo‘g‘im fiksatsiyalanadi. Natijada uzoq vaqtga qo‘yilgan gips bo‘g‘imlardagi harakatlarni chegaralaydi, ularning qon bilan ta’minlanishi buziladi va mushaklar atrofiyaga uchraydi. Bemorlarga beriladigan jismoniy tarbiya vositalari bu holatlarni kamaytirishga, yo‘qotishga va funksiyasini yaxshilashga va qisqa vaqt davomida tiklashga qaratiladi. Davolovchi gimnastika muolajasi gips qo‘yilgan birinchi kundan boshlab ochiq joylarga, bo‘sh bo‘g‘imlarga beriladi. Gips olinganidan so‘ng har xil mashqlar beriladi (tuzatuvchi, mexanotera-piya, muvozanatga, koordinatsiyaga va h.z) va ular yordamida buzilgan funksiyalar yaxshilanadi va tiklanadi. Bemorning holati va kasallikning kechishiga qarab Davolovchi jismoniy tarbiya to‘shak, yarim to‘shak va erkin harakat tartibotlarida o‘tkaziladi. Bemorlarni ko‘krak sohasidagi og‘riqlar tinch holatda yoki engil jismoniy yuklama (yurish) bajarish vaqtida bezovta qilsa, JT to‘shak harakat tartibotida o‘tkazilishi ko‘rsatilgan. Bu tartibotda Davolovchi gimnastika muolajasi tavsiya etilib, statik va dinamik nafas mashqlari, qo‘l-oyoqlarning distal qismi uchun mashqlar, yoqa sohasi, ko‘krak qafasi va orqaning massaji tavsiya etiladi. Bemorning ahvoli yaxshilanib borishi bilan u yarim to‘shak harakat tartibotiga o‘tkaziladi. Bu bemorlar jismoniy mashqlarni orqada yotgan, stulda o‘tirgan yoki tayanib turgan va turgan dastlabki holatlarda bajaradi. Yotgan dastlabki holatda mayda, o‘rta va yirik mushak guruhlariga va qo‘l-oyoq bo‘g‘imlariga faol mashqlar beriladi. Oyoq mushaklari uchun statik (izometrik) mashqlar, mushaklarni bo‘shashtiruvchi mashq, nafas mashqlari (diafragmal, tovushli, fiziologik) beriladi, bemorlarning orqasi va oyoqlari massaj qilinadi. Mashqlar sekin sur’atda bajariladi. Stulda o‘tirgan dastlabki holatda – tana va qo‘l-oyoq mushaklari uchun, vestibulyar apparat va e’tiborga, bo‘shashtiruvchi, diafragmal va tovushli nafas mashqlari bajariladi. Tayanib turgan yoki turgan dastlabki holatda – statik va dinamik nafas mashqlari bilan birgalikda tananing hamma mushaklari uchun mashqlar tavsiya etiladi. Mashq bajarishda engil gimnastik snaryadlardan (gimnastik tayoqcha, to‘p) foydalanish mumkin. Erkin harakat tartibotida hamma mushak guruhlari uchun faol mashqlar gimnastik snaryadlarni (gimnastik tayoqcha, to‘p, engil vazndagi gantella) qo‘llash bilan tavsiya etiladi. SHu bilan bir qatorda koordinatsiyaga, muvozanatga, statik va dinamik nafas mashqlari, mushaklarni bo‘shashtiruvchi mashqlar qo‘llaniladi. Turgan dastlabki holatda bajariluvchi mashqlar soni oshirib boriladi. Davolovchi gimnastika muolajasidan tashqari ertalabki badan tarbiya, me’yorli yurish, zinopoyadan ko‘tarilish (1 tadan prolet qo‘shib boriladi), ochiq,toza havoda sayr qilish tavsiya etiladi. Stenokardiya bilan kasallangan bemorlar uchun jismoniy yuklamalarga tolerantlikni (chidamlilik) oshirish katta ahamiyat kasb etadi. SHuning uchun bu bemorlarga chidamlilikka chiniqtirish tavsiya etiladi. CHiniqtirish tadbirini boshlashdan oldin bemorlarning ish bajarish qobiliyati veloergometrda aniqlab olinadi, ularning yurak qisqarish soni aniqlanadi.Og‘riq, yurakning tez urishi, havoning etishmasligi, EKGdagi o‘zgarishlar va ko‘tara olmaslikning boshqa belgilarining paydo bo‘lishi kritik daraja bo‘lib hisoblanadi. Bemorlarning funksional imkoniyatlarini oshirishda 2 ta chiniqtirish usulidan foylanish mumkin. Birinchisi – yuklama bo‘linib-bo‘linib beriladi; Ikkinchisi – yuklama uzoq vaqt beriladi. Ikkila usulda ham boshida 15-20 minut davomida tayyorlash mashqlari beriladi, ya’ni 10-12 ta umumrivojlantiruvchi mashqlar. Ikkala usulda siklik yuklamalarning birini bajarish tavsiya etiladi, ya’ni veloergometr pedalini aylantirish, maxsus moslamadagi eshkakni eshish, turgan joyida yoki yuguruvchi yo‘lkani qo‘llash bilan yugurish, zinopoyadan chiqib-tushish yoki oddiy yurish. Bo‘linib-bo‘linib beriladigan yuklama bilan chiniqtirishdagi ish intensivligi pulsning kritik darajaga etguncha bo‘lgan holatida bo‘lishi kerak. Olingan ish tezligi 3 minut davomida ushlab tkriladi, so‘ngra 3 minut dam oladi. Mashg‘ulot davomida bunday ishlash sikli 5-8 marta qaytarilishi mumkin. 7-10 kundan keyin uzoq davom etuvchi yuklamalarga o‘tiladi – 5 minut ish, 5 minut dam. Uzoq vaqt davom etuvchi yuklama dam olmasdan 10-30 minut davomida bajariladi. Puls kritik darajadan minutiga 10-15 marta kam urish bilan xarakterlanadi. Bo‘linib-bo‘linib beriladigan yuklama bilan chiniqtirish ancha samarali hisoblanadi, lekin shu bilan birga ancha havfli ham, chunki yuklama pulsning kritik darajasida bajariladi. SHuning uchun jismoniy ish bajarish qobiliyatini shifoxonada bo‘linib-bo‘linib beriladigan yuklama bilan, shifoxonadan chiqqanidan so‘ng uzoq vaqt beriluvchi yuklama bilan vrach nazorati ostida poliklinika yoki dispanserda oshirib borish maqsadga muvofiq bo‘ladi. SHifoxonada davolanganidan keyin bemorlar reabioitatsiyani poliklinika, dispanser yoki sanator-kurortlarda o‘tadi. U erda ularga Davolovchi gimnastika muolajasi, ertalabki badan tarbiya, individual topshiriqlar, me’yorli yurish, sog‘lomlashtiruvchi yugurish, mexananoterapevtik apparatlarda, trenajer-larda mashqlar, harakatli o‘yinlar, sportga oid o‘yinlar, yaqin turizm, sayr etish tavsiya etilishi mumkin.