Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

13.3.4. Jismoniy tarbiya darsining tuzilishi 

Jismoniy tarbiya darslari bilan boliq masalalarning eng muximi uni qanday tuzish masalasidir. Darsni tuzilish

qonuniyatlari xaqidagi gapirishdan avval uni qanday struk-turaviy birliklardan tashkil topishini belgilab olish va
aniqlash kerak bo‘ladi. avvaligi dars xaqida yikr bildira yetib uni tarkibiga kiritilgan jismoniy mashqlar, ularni ketma-
ketligi va davomiyligiga qarab «dars sxemasi» atamasi qo‘llanila boshlandi. Keiynchalik darsga qo‘yilgan vazifalar va
ularni xal qilish uchun tanlangan jismoniy mashqlar ularning meoyori (dozasi)ga qarab «dars rejasi» degan atamalar
qo‘lla-nildi. «Darsni strukturasi» degan atama birinchi marotaba V.V. Belinovich tomonidan (1939) qo‘llanildi va
o‘rinli ravishda darsni tuzilishi deb to‘ri nomlandi. Belinovich tuzilishi darsning vazifalari va jismoniy tarbiyani
mazmuniga qarab belgilanishini uqtiradi. N.N. yefremov (1959) birinchi maro-taba «darsning tuzilishi» degan
tushunchaga taorif berishga urindi va dars strukturasi deganda mashulotni tarkibiy (kirish, tayyorlov, asosiy va
yakunlov) qismlarini o‘zaro joyla-shishi va munosabatini nazarda tutdi xolos. K.A. Kuzminaning fikricha (1960) esa
darsning tuzilishi – bu uni qismlarining soni, ularning axamiyati va mazmuni, ketma-ketligi va darsni xar bir 
qismini davomiyligi deb taorif berdi. Darsni tuzilishiga oid maxsus ilmiy-uslubiy dabiyotlarda turlicha fikrlar mavjud.
Lekin xozirgi kunda bu baxslarga chek qo‘yilgan va darsni tuzilishini uch qismli tarkibga ega deb qabul qilingan.

---

Dars tuzilishining loyixasi aloxida, darslarni tuzishda foydalaniladigan dars konspekti orqali ifodalanadi. Darsni

tuzilishi o‘qituvchini darslarga mashqlarni oqilona tanlashga, materiallarni to‘ri joylashtirish va darsdagi yuklamani
meoyorini aniq belgilashga yordam beradi.
Darsning tuzilishi dastur materiallarini belgilangan vazifa asosida izchil o‘rganishni yo‘lga qo‘yadi. Dars uchun
rejalashtirilgan vazifalarni xal qilishda qo‘llaniladigan taolimning usuliyatiga aniqlik kiritadi va uni qo‘llash uchun
darsning qismlari yoki ularning ayrim bo‘laklaridan qanday foydalanish lozimligini belgilaydi.
Jismoniy tarbiya darsida xar qanday pedagogik vazifa-larni xal etish ko‘pincha shuullanuvchilar organizmidan
maolum darajadagi zo‘riqishini vujudga keltiradi, shuning uchun bu ishga organizm tegishli darajada tayyor bo‘lishi
kerak.
Buyuk rus olimi I.P. Pavlov organizmni qiyin vazifa-larni xal etishga tayyor bo‘lishi zarurligini uqtirib,
mashqni asta-sekinlik bilan takrorlash maolum fiziologik qoidalarga asoslanishni taqazo etadi deb uqtirdi. Bu
ko‘rsatma o‘qituvchi zimmasiga shuullanuvchilardan katta kuch talab qiladigan pedagogik vazifalarni xal qilish
darsning boshida emas maolum tayyorgarlikdan so‘ng, mashulotlarni, darslarni oxirida xal qilinishi lozimligini, shu
mashulotdagi asosiy vazifa-larga shuullanuvchilarning organizmini uyushtirish, zarur kay-fiyatni vujudga keltirish va
belgilangan vazifalarni baja-rishga, mashqni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqni shakllanishini mashulotlar davomida talab
darajasiga ko‘tarish lozimligiga to‘xtaldi.
O‘quvchilar tomonidan asosiy vazifalarni xal qilish ko‘pincha shuullanuvchi zo‘r berayotgan yaoni uni
faolligini oshgan davriga to‘ri kelshligini amaliy axamiyati katta. Ularning organizmi nisbatan katta zo‘riqish va kuchli
emotsii-onal xolatdan vazmin xolatga birdan o‘ta olmaydi. Shunga ko‘ra darsni tuzishda xotirjam xolatga o‘tish va
mashulotlarni uyushtirilgan ravishda tugallash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Xar bir dars uch qismli tarkibga ega ekanligi xaqida yuqorida fikr bildirdik va ular tayyorlov, asosiy va