Jizzax davlat pedagogika instituti
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Inkorni-inkor qonuni – bu shunday bir qonunki, unga muvofiq rivojlanish
jarayoni yangining eskini dialektik inkor etishlari cheksiz zanjiridan iborat bo‘ladi, bunda rivojlanish avvalgi bosqichlarining barcha muhim jihatlari yangida saqlanadi va umuman bu jarayon hujumkor, yuksalib boruvchi yo‘nalishga ega bo‘ladi. Ayni vaqtda rivojlanish jarayonida uning oliy bosqichlarida avvalgi bosqichlarning ayrim jihatlari va tomonlari sifat jihatidan yangicha asosda takrorlanadi va ayni hol to‘g‘ri chiziq, tutash doira bo‘ylab emas, balki spiralga yaqinlashuvchi egri chiziq bo‘ylab yuksalishni belgilaydi. Harakatning spiralsimonligi rvojlanishning siklliligini aks ettiradi.
47
Inkorni dialektik tushinish yangining eski bilanoddiy almashuvi bo‘lmasdan, balki yangi eskining bag‘ rida vujudga kelib, undagi sog‘lom tomonlardanfoydalanib, qaror topishini tan olishdir. «Ichki inkor» taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchidir, deb Gegel bekorga aytgan emas. Dialektik inkor ayni bir vaqtda «yo‘q» deyish bi lan «ha» deb, ya’ni inkor etish bilan birga tasdiq lashni ham o‘z ichiga oladi. U barcha narsani butunlayrad etuvchi nigilistik qarashdan xoli bo‘lib, birpaytda sodir bo‘ladigan emirilish bilan yaralishni,xullas, narsa va hodisalarning yo‘qolishi va paydobo‘lishini bog‘lab ilgarilab rivojlanish holatiniifodalaydi. Bu dialektik inkorning muhim jihatinitashkil qiladi. Dialektik inkorning muhim ikki jihati mavjud: birinchisi, eskining o‘rniga yangining kelishitabiiy-tarixiy jarayon bo‘lganligi uchun taraqqiyot ning muhim sharti hisoblansa; ikkinchisi, u yanginieski bilan vorisiy bog‘liq ekanligini ham ifoda laydi. Inkorni inkor etish haqida to‘xtalib o‘tishdan av val uni nega shunday deb atalishini izohlamoq lozim.Dialektikaning bu ta’limotini ikki marta takrorla nuvchi inkorda ifodalanishi moddiy olamdagi narsava hodisacharning doimiy ravishda o‘zgarib, bir holat dan ikkinchi holatga o‘tib borishi va oqibatda, rivojlanish uzluksiz ekanligidan kelib chiqadi. Har birmavjud bo‘lgan narsa va hodisa o‘zigacha bo‘lgan sifat vamiqdorning inkor etilishining mahsuli, shu bilanoirga, ana shu narsa va hodisalarning o‘zi ham sharoit ning o‘zgarishi, vaqtning o‘tishi bilan inkor etilish ga mahkumdir. Demak, har bir narsa va hodisaningo‘zgarishi va rivojlanishi hamisha ikki va undan ko‘p roq inkor etishlar bilan amalga oshadi. Inkorni in kor ana shu inkorlarning sodir bo‘lishi bilan rivoj lanishning davom etishini ifodalaydi. Bundagi bit ta inkor narsa va hodisalardagi o‘zgarish va rivojla nishning bir momentini tashkil etsa, «inkorni in kor» atamasi ularning muayyan zanjirini, bir nechadavrini ifodalaydi. Inkorni inkorning yana bir muhim belgisi shuki,taraqqiyotdagi davriylikning tugallovchi halqasida,ya’ni navbatdagi inkor bosqichida uning oldingi bosqichdagi ba’zi belgilar takrorlanadi (don o‘simlikdanyana donlarga aylanadi). Inkorni inkorning amal qilishi tufayli taraq qiyot to‘g‘ri chiziq shaklida emas, balki doira shaklidabo‘ladi, uning oxirgi nuqtasi boshlang‘ich nuqtagayaqinlashadi. Lekin bu yaqinlashuv uning oxirgi nuqtabilan tutashishi bo‘lmasdan, balki yuqori bosqichdasodir bo‘lishi sababli taraqqiyot spiral shaklga egabo‘ladi. Bu spiralning har bir yangi o‘rami oldingio‘ramiga nisbatan 48
yuqoriroq bosqichda yuzaga kelgan bo‘ ladi. Ana shu ma’noda taraqqiyotning dialektik naza riyasida «spiralsimon» atamasi ishlatiladi. Dialektik inkorga ko‘ra, taraqqiyotning spiralsimon xarakteri o‘zining quyidagi uch jihatiga ega: bi rinchidan, inkorni inkorda, dastavval, narsa va hodi salar abadiy o‘zgarmasdan qola olmasligi, davrningo‘tishi bilan har bir narsa va hodisa o‘zgarishi, buo‘tishda esa yangi sifat faqat emirilayotgan narsa za minida paydo bo‘lishini ochib beradi. Buni destruk siya deyiladi. Ikkinchidan, u emirilayotgan narsa bilan paydo bo‘layotgan yangi narsao‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni, ularning bir-biriga bo‘lgan munosabatini ochib beradi. Buni kumulyasiya deyiladi. Uchinchidan, inkor etilayotgan narsa oldin erishgan yutuqutarni, uning rivojlanishga qodir bo‘lgan ba’zi belgi va xususiyatlarni saqlab qolish, ular dan foydalanish asosida yuz beradi. Buni konstruk siya dyob yuritiladi. Shu asosda o‘zgarish, rivojlanishsodir bo‘ladi. Bundan inkorni inkorning muhim bel gisi, ya’ni narsa va hodisalarning ilgarilab rivoj lanishi, yangilikning engilmasligi mantiqan o‘z-o‘zi dan kelib chiqadi. Chunki har bir narsa va hodisa uzluksiz o‘zgarishlar, ya’ni o‘sishlar va emirilishlar, paydo bo‘lish va yo‘q bo‘lish jarayonini kechirib turadi.Demak, yangi vujudga kelgan sifat, albatta, inkor eti layotgan eski sifatdan ustun va bir qadam olg‘a ketganbo‘ladi. Bu tabiat, jamiyat va inson tafakkuriga xosbo‘lgan ob’ektiv jarayondir. Yuqorida aytilgan, bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan uch jarayonning birligi
hozirgi kunda
O‘zbekistonning mustaqilligini mustahkamlash va rivojlantirishda o‘z ifodasini topmoqsa. Biz uchun hozir jamiyatimizda eskirgan ijtimoiy munosabatlarni iloji boricha dialektik izchillik va ziyraklik bilan o‘z vaqtida bartaraf etish, yangi paydo bo‘layot gan bozor iqtisodiyotiga oid munosabatlarni o‘z vaqtida payqab olish, ularni rivojlantirish yutuqlari mizning ko‘payishiga keng imkoniyatlar ochib beradi. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan va xalqimizkeng qo‘llab-quvvatlayotgan bozor munosabatlari jamiyatimizdagi xo‘jasizlik, shahar va qishloqlarda mehnatni tashkil qilishning eski, samarasiz usullari, hayotning hamma sohalarida boshqarishning buyruqbozlik usullari, jamiyatga zarar etkazuvchi ekologik vama’naviy buzilishlarning tugatilishiga olib keladi. Inkorni inkor jarayonida oddiydan murakkablikka, quyidan yuqoriga qarab boruvchi, ilgarilab boruvchi rivojlanish sodir bo‘ladi. Shuning uchun inkorni- inkor jarayonining xarakterli xususiyatlaridan biri — uni orqaga qaytarib bo‘lmasligidir. Buning sa babi shundaki, har bir yangi bosqich ilgarigi bosqich larning butun boyligini o‘zida sintezlashtirib, taraqqiyotning yanada yuqoriroq
49
shakllari uchun zamin yaratadi. Bu sintez «inkorni inkor» deyiladi. Inkorni inkor tufayli har bir paydo bo‘lgan yangilik shuning uchun sintez deyiladiki, unda eskining rivojlanishiga qodir bo‘lgan tomonlari saqlanib qolib, ular yangida paydo bo‘lgan tomonlar bilan uzviy birikkan bo‘ladi va shu asosda rivojlanishning navbatdagi bosqichini ta’minlaydi. Xuddi shu yo‘l bilan taraqqiyotning yo‘nalishi belgilanadi. Taraqqiyotning yo‘nalishi haqida turli davrlarda turlicha qarashlar mavjud bo‘lgan. Uzoq davrlar taraqqiyotning yo‘nalishini noto‘g‘ri tushunish oqibatida, faylasuflar hamma narsalar davriy takrorlanuvchi o‘zgarishdan yoki bekik doira ichida doimiy aylanish lardan iborat, deb qaraganlar. Ba’zi olimlar taraqqiyotni to‘g‘ri chiziq bilan boruvchi yoki takrorlanib turuvchi bosqichlardan iborat, deb tushunganlar, masalan, fransuz olimlari Lamark va Sent-Ilerlar tirik tabiatda taraqqiyot uzluksiz va sakrashlarsiz to‘ppa-to‘g‘ri yo‘ldan ilgarilab boradi, desalar; italiyalik faylasuf J. Viko, jamiyat o‘z boshidan doimiy ravishda takrorlanib turuvchi uch bosqichni (go‘daklik,yigitlik va etuklik davrini) kechirib turadi, deydi. Shuni ham aytish kerakki, taraqqiyot jarayonida ma’lum darajadagi takrorlanishlarni uchratamiz. Lekin ularning har biri oldingi holatning oddiy o‘zgarishsiz takrorlanishidan iborat bo‘lmay, balki yangicha, o‘zgacha yuqoriroq bosqichda sodir bo‘lishidir, bundagi inkorni inkor oddiy va to‘g‘ri yo‘l bilan sodir bo‘lmay, balki o‘ziga xos murakkab, egri-bugri yo‘l bilan spiralsimon yo‘nalishda sodir bo‘ladi. Bundagi taraqqiyot jarayoniga xos inkor va inkorni inkor momentlarida bo‘ladigan vaqtinchalik orqaga chekinishlar, takrorlanishlar bilan bir qatorda, ilgarilab boradigan rivojlanishni ham ko‘ra bilish inkorni inkorning mohiyatini tashkil qiladi. Tarixda, jumladan O‘zbekiston sharoitida birnechabor jamiyatni orqaga qaytaruvchi katta yo‘qotishlar vaqurbonlarga olib kelgan quruq inkorlar bo‘lgan. Aslida, real tarixiy rivojlanish ideallashtirilgan ko‘rinishidan yiroq bo‘lib, o‘z qadriyatlarini yo‘qotmagan holda, mukammallashib boruvchi bosqichlardan iborat bo‘ladi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda eski va eskirayotgan narsalarni inkor etish va ularning o‘rniga yangilarini qurish, yaratish davom etmoqda. Jamiyatda yuz berayotgan bozor iqtisodiyoti tug’dirayotgan o‘zgarishlarni har bir kishi to‘g‘ri tushunib olishi lozim. Respublikani sifat jihatidan o‘zgartirish, uni yuksak taraqqiy etgan mamlakatlar qatoriga kiritishuchun hozirgi davrda har bir kishidan ko‘proq kuch g‘ayrat sarflashni, o‘z faoliyatiga baho berishda xolis, prinsipial bo‘lishni, omilkorlik va fidokorlikni talab qiladi. O‘zbekistonning 50
mustaqilligini mustahkaylash uchun faqat iqtisodiy o‘zgarishlar qilish etarli emasligi, shu bilan birga, siyosiy, madaniy va ma’naviy o‘zgarishlar ham qilish, faol ijtimoiy siyosat olib borish, inson to‘g‘risida ramxo‘rlik, uning hayotiy manfaatlarini himoya qilish ham zarur ekanligi “O’zbek modeli” ning asosiy tamoyillaridan biridir. Mustaqillik bizdan bilimdonlikni va yuksak darajada mutaxassislikni talab qiladi. Endilikda ishlab chiqarishni, fan va texnikani boshqarish, mehnatni, shubhasiz, yuqori darajada tashkil qilish va shukabilar har tomonlama tayyorgarliksiz, chuqur bilimlarsiz bo‘lishi mumkin emas. Mustaqillik — mustamlakachilikni qat’iyan bar taraf etish, taraqqiyotga to‘sqinlik qiluvchi ma’muriy buyruqbozlik mexanizmni butunlay buzib tashlash, O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy rivojlantirishning ishonchli va samarali mexanizmini yaratish demakdir. Mustaqillik umuminsoniy va milliy axloq normalarini buzish hollaridan xolos etish, ijtimoiy adolat tamoyillarini izchillik bilan amalga oshirish demakdir. Bu degani: so‘z bilan ishning, xuquqbilan burchning birligini ta’minlash, halollik va vijdon bilan ishlab, yuqori unumli mehnatni tashkilqilish, unga haq to‘lashda tekischilik tendensiyalarini, iste’molchilik kayfiyatini bartaraf etish, inkorqilish demakdir. Shunday qilib, borliq va bilishga xos inkor va inkorni inkorlar benihoya davom etaveradi. Bu abadiy davom etadigan jarayonda dialektikaning barcha tamoyillari birgalikda amal qiladi. Bunda inkorni-inkor hech bir narsa yoki hodisa abadiy o‘zgarmasdan qola olmasligini, aksincha, eski o‘rnini muqarrar yangi egallashini, ammo ular o‘rtasida vorisiy aloqalar mavjudligini ifodalaydi.
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|