Jizzax davlat pedagogika instituti

 Miqdor  va  sifat  o‘zgarishlarining  bir-biriga  o‘tish  qonunining  olamni 

falsafiy  anglashdagi  ahamiyati.  Demak,  falsafaning  asosiy  qonunlaridan  biri 

bo’lgan Miqdor o‘zgarishlarning sifat o‘zgarishlariga o‘tish qonunining mohiyati 

shundan  iboratki,  narsa  va  hodisalardagi  sezilarli  bo‘lmagan  miqdoriy 

o‘zgarishlar  asta-sekin  to‘plana  borib,  taraqqiyotning  ma’lum  bir  bosqichida 

me’yorni buzadi va sakrash yo‘li bilan tub sifat o‘zgarishlariga olib keladi. 

Moddiy  olamdagi  xilma-xil  narsa  va  hodisalar  bir-biridan  o‘z  sifati  bilan 

ajralib  turadi.  Sifat —  narsalarning ichki  muayyanligi bo‘lib, boshqa narsalardan 

ajratib  turadigan  xossa,  belgi,  xususiyatlarining  birligidir.  Sifat  narsa  qanday 

bo‘lsa,  uni  shundayligicha  aniqlab  beradi.  Narsalarning  sifati  esa  ularning 

xossalari  orqali  namoyon  bo‘ladi.  Xossa  narsa  sifatining  boshqa  nar-salar  bilan 

o‘zaro aloqadorligidagi tashqi namoyon bo‘lishidir. Biz narsalarning ichki sifatini 

ma’lum bir xossalarda namoyon bo‘lishi orqali bilamiz.  

Har  bir narsa ko‘plab xossalarga, ya’ni asosiy va ikkinchi darajali xossalarga 

ega  bo‘ladi.  Masalan,  metall  zichliq  siquvchanlik,  issiqlik  o‘tkazuvchanlik, 

---

38 

 

cho‘ziluvchanlik kabi xossalarga ega. Sifat — jismning barcha xossalarini birgalikda 

bog‘lovchidir.  Demak,  sifat  narsaning  umumiyligini,  yaxlitligini,  uning  nisbiy 

barqarorligini, bir-biriga o‘xshashligini ifodalaydi. U keng ma’noda narsalarning 

turli-tuman xossalari yig‘indisidir. Lekin sifat va xossa aynan bir xil ma’nodagi 

tushunchalar emas. Sifatning o‘zgarishi muqarrar sur’atda xossaning o‘zgarishiga 

olib  keladi,  biroq  xossaning  o‘zgarishi  har  doim  sifatning  o‘zgarishiga  ta’sir 

etavermaydi,  ayrim  xossalar  narsalarning  sifatiga  ta’sir  etmasdan  yo‘q  bo‘lib 

ketishi mumkin. Sifat predmetning doimiyligini, nisbiy barqarorligini ifoda etadi. 

Har    bir  narsa  muayyan  sistemada  bir-biri  bilan  bog‘liq,  bo‘ladi.  Narsa 

qaysi  bog‘lanishlar  sistemasiga  kirsa,  shu  sistemaga  bog‘liq  ravishda  turli 

sifatlarga  ega  bo‘ladi.  Chunonchi,  "stol"  muayyan  tabiiy  materialdan,  ya’ni 

daraxtdan  yasalgan  bo‘lib,  tabiiy  sifatga  ega.  SHuning  uchun  u  tabiiy 

qonuniyatlarga  bo‘ysunadi.  Ayni  zamonda  stol  muayyan  inson  mehnatining 

natijasi bo‘lib, ijtimoiy sifatga ham ega va ijtimoiy qonuniyatlarga bo‘ysunadi. 

Ijtimoiy  sifatlar  o‘z  navbatida  ikki  rypyhga:  birinchi  tartibdagi  ijtimoiy 

sifatlarga  va  ikkinchi  tartibdagi  ijtimoiy  sifatlarga  bo‘linadi.  Xuddi  o‘sha  stol, 

modomiki,  insonning  muayyan  ehtiyojini  qondirar  ekan,  "aniq  (amaliy)  xis" 

etiladigan  narsa  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Ikkinchi  tomondan,  stol,  modomiki, 

qiymatga ega ekan, u tovar sifatida gavdalanadi. Bu o‘rinda stol'"haddan tashqari 

his  etiladigan  narsa"  tariqasida  gavdalanadi.  Bu  esa  ikkinchi  tartibli  ijtimoiy 

sifatlarga  mansubdir.  Narsalar  sifat  muayyanligidan  tashqari  bir-biridan 

miqdoriy  tomonlari  bilan  ham  farq  qiladi.  Miqdor  predmetning  hajmi, 

o‘lchovi,  og‘irligi,  harakat  tezligi  va  shu  kabilar  bilan  tavsiflanadi.  Tabiat 

hodisalari kabi ijtimoiy hodisalar ham miqdoriy tomonga ega. Chunonchi, suv 

o‘z  solishtirma  og‘irligiga,  qaynash  va  muzlash  darajasiga  ega,  bir  ijtimoiy 

tuzum  boshqasidan  xususiyati  jihatidangina  emas,  balki  ishlab  chiqaruvchi 

kuchlari  taraqqiyoti,  sur’ati  darajasi,  mehnat  unumdorligi,  madaniyati  va 

hokazolar bilan ham farq qiladi. 

Narsa  va  hodisalardagi  miqdoriy  va  sifatiy  tomonlar  doimo  bir-birini 

taqozo  qilib,  birlikda  bo‘ladi.  Har    qanday  narsa  miqdor  va  sifat  birligiga  ega. 

Tabiatda faqat miqdorga yoki sifatga ega bo‘lgan narsa yo‘q. Shuning uchun ham 

narsaga miqdoriy va sifatiy tomondan berilgan tavsif to‘liq bo‘ladi. 

Miqdor  va  sifatning  birligi,  o‘zaro  bog‘liqligi  me’yor  tushunchasida 

ifodalanadi.  Me’yor  bu  miqdoriy  munosabatlar  va  ob’ektiv  sifatga  mos 

tuzilmalarning  muvofiqligidir.  Ob’ektning  miqdori  ushbu  sifat  doirasidan 

chiqmasdan  muayyan  oraliqda  o‘zgaradi.  Bu  oraliq  chegaralari  esa  predmet 

muayyanligini,  sifat  va  miqdor  birligi  sifatida  me’yorni  ifodalaydi.  Me’yorning 

---

39 

 

buzilishi  predmet  mavjudligi  mumkin  bo‘lmagan  holatga  olib  keladi.  Me’yor  har 

bir  narsa  va  hodisadagi  miqdor  bilan  sifat  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatni  ifoda 

etadi. Bu o‘rinda har  bir narsa, hodisa miqdor o‘ziga xos o‘lchovga ega bo‘ladi, 

chunki  ushbu  sifat  xususiyati  har  qanday  miqdor  bilan  emas,  balki  muayyan 

miqdor  bilan  uyg‘unlashadi.  Ushbu  ob’ektga  xos  bo‘lgan  miqdoriy  o‘zgarishlar 

doirasidan  chiqish  shu  ob’ektga  xos  bo‘lgan  me’yorning  buzilishiga  va  uning 

yangi sifatga o‘tishiga olib keladi. 

Me’yorning  turli  shakllari  mavjud  bo‘lib,  nazariy  bilimlar  sistemasida  u 

quyidagilarga  ajratiladi:  1)  oddiy  me’yor  alohida  o‘z-o‘zicha  olingan  predmet 

o‘lchovi; 2) sistemali, substansiyali me’yor — ushbu sistemaning elementi, bo‘lagi 

bo‘lgan  predmet  o‘lchovi;  3)  aniq  me’yor  —  barcha  haqiqiy  munosabatlar 

yig‘indisi bo‘lgan predmet o‘lchovi. Ijtimoiy hayot qoidalari ham g‘oyat turli-tuman 

me’yor munosabatlariga ega. 

Bir  me’yordan  ikkinchi  me’yorga  o‘tish  jarayoni  bir  holatdan  ikkinchi 

holatga  o‘tish  negizi  (yoki  nuqtasi)  deyilsa,  bir  miqdoriy  sifat  holatidan 

ikkinchisiga o‘tishning barcha halqasi esa me’yorning markaziy tuguni deyiladi. 

Sifat, miqdor va me’yor tushunchalarida olamdagi narsalarning ob’ektiv va 

eng  umumiy  tavsifi  ifodalanadi.  SHuning  uchun  ham  ayrim  faylasuflarning 

narsalar sifatini sub’ektiv tushuncha deb ta’kidlashlari nazariy jihatdan asossizdir. 

Miqdor  va  sifat birlikda,  bo‘lib bir-biriga  o‘tib turadi. Miqdor  sifatga va, 

aksincha,  ma’lum  sharoitda  sifat  miqdorga  o‘tadi.  Narsa  va  hodisalarning  sifati 

ob’ektiv bo‘lsa-da, nisbiydir, chunki ular o‘rtasidagi chegara o‘zgaruvchan bo‘lib, 

ularni  mutlaqlashtirish  mumkin  emas.  Xuddi  shuningdek,  narsalarning  miqdoriy 

muayyanligi  ham  o‘zgaruvchandir.  Modomiki,  ob’ektiv  olam  doimiy  harakatda, 

o‘zgarish  va  rivojlanishda  ekan,  narsalarning  miqdoriy  va  sifatiy  muayyanligi, 

ularning  xossalari  ham  o‘zgarish  va  rivojlanishdadir.  Miqdor  va  sifat 

o‘zgarishlarining  aniq  holatini  bilish  fan  va  ijtimoiy  amaliyot  uchun  muhim 

ahamiyatga ega. 

Har  qanday narsa va hodisaga miqdor va sifat o‘zgarishlari xosdir. Miqdor 

o‘zgarishlar bilan  sifat o‘zgarishlar o‘rtasida qat’iy qonuniyat mavjud bo‘lib, bu 

qonuniyat  quyidagicha  ifodalanadi:  miqdor  o‘zgarishlar  sifat  o‘zgarishlarini 

tayyorlab, har  bir aniq holatda muayyan sifat o‘zgarishlarini keltirib chiqaradi va 

shu holatda miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi sodir bo‘ladi. 

Miqdor  o‘zgarishlarining  sifat  o‘zgarishlariga  o‘tish  masalasiga,  o‘z 

navbatida,  qadimgi  faylasuflar  ham  e’tibor  berganlar  Qadimgi  yunon 

faylasuflarining  "yalitroq  bosh"  va  "taram"  nomi  bilan,  keltirgan  misollari 

ma’lumdir.  Suhbatdoshga  quyidagi  savol  beriladi:  agar  boshdan  bir  dona  soch 

---

40 

 

tolasi yulib olinsa bosh yaltirab qoladimi, agar g‘aramdan bir dona urug‘ olinsa, u 

g‘aramlik  holatini  yo‘qotadimi?  Natija,  yo‘q  degan-javob  bo‘ladi.  Bu  hol  bosh 

yaltiramaguncha, g‘aram esa yo‘q bo‘lmaguncha davom etadi. Qadimgi faylasuflar 

bu  kabi  hodisalarni  eng  umumiy  qonuniyatlarning  namoyon  bo‘lishi  natijasida 

deb, emas balki sof mantiqiy g‘ayri tabiiylik deb qarar edilar. 

Miqdor  o‘zgarishlarining  sifat  o‘zgarishlariga  o‘tishi  haqida  O‘rta  Osiyo 

mutafakkirlarining asarlarida ham ko‘pgina ma’lumotlar mavjuddir. Al-Xorazmiy, 

al-Forobiy,  ibn  Sino,  Beruniy,  Ulug‘bekning  matematika,  algebra,  astronomiya, 

geografiya,  tibbiyot  va  boshqa  sohalarga  oid  asarlarida  miqdor  (son),  sifat 

o‘rtasidagi  aloqadorlik  va  uning  hayotiy  ahamiyati  haqida  batafsil  tavsiflar 

berilgan. "Men, — deb yozadi al-Xorazmiy, — arifmetikaning oddiy va murakkab 

masalalarini o‘z ichiga oluvchi "Aljabr va almuqobala hisobi haqida qisqaga kitob" 

ni  tasnif  qildim,  chunki  meros  taqsim  qilishda.  vasiyatnoma  tuzishda,  mol 

taqsimlashda  va  adliya  ishlarida, savdo va har qanday bitimlarda va shuningdek, er 

o‘lchash,  kanallar  o‘tkazishda  (amaliy)  geometriya  va  boshqa  shunga  o‘xshash 

turlicha ishlarda kishilar uchun bu zarurdir"

1

. 

Ularning  fikricha,  miqdor  va  sifat  o‘zgarishlarning  o‘zaro  aloqadorligini 

nafaqat tabiat va jamiyat hodisalarida, balki ruhlarda hamkuzatish mumkin. 

"Ruhlarning  sifatlarining  ...  o‘zaro  qo‘shilishi  oqibatida  ularning  (aqliy) 

quvvatlari miqdor jihatdan ham tobora ortadi"

1

, deb yozadi Forobiy. 

Miqdor  o‘zgarishlaridan  tub  sifat  o‘zgarishlariga  o‘tish  qonuni  ob’ektiv 

bo‘lib,  real  voqelikdagi  narsa  va  hodisalarning  o‘ziga  xosdir.  Olamdagi  barcha 

o‘zgarishlar  asta-sekin  sodir  bo‘ladigan  miqdor  o‘zgarishlardan  boshlanadi. 

Miqdor o‘zgarishlar muayyan chegarada sifatning barqarorligiga (turg‘unligiga) 

ta’sir  etmaydi.  Miqdor  o‘zgarishlar  chegaradan  chiqishi  bilan  sifatning 

barqarorligi  buziladi.  Natijada  sifat  yo‘qolib,  yangi  sifat  yuzaga  keladi.  Bu  holni 

biz kimyo fanida yaqqol ko‘rishimiz mumkii. Masalan, ikki atom vodorod bilan 

bir  atom  kislorod  suvning  molekulasini  tashkil  etadi.  Agar  bu  ele-mentlarni 

boshqacha  nisbatda,  ya’ni  ikki  atom  vodorodni  N

2

O  ikki)  atom  kislorod  bilan 

biriktirsak, u holda bir yangi narsa — vodorod  peroksidi hosil qilamiz (N

2

O

2

). 

Taraqqiyot jarayonida  miqdor o‘zgarishlari tub sifat o‘zgarishlariga o‘tish 

bilan  birga  sifat  o‘zgarishlari  miqdor  o‘zgarishlariga  ham  o‘tadi.  Miqdor 

o‘zgarishlari  natijasida  vujudga  kelgan  yangi  sifat  muayyan  vaqtga  muvofiq 

                                                 

1 

Muxammed ibn Muso al-Xorazmiy. Tanglangan asarlar. T., 1983, 78-bet.