Jizzax davlat pedagogika instituti
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qarama-qarshiliklar
birligi va kurashi qonunining falsafiy tafakkurlashda namoyon bo‘lishi. Yuqorida aytilganidek, qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuniga muvofiq har bir narsa bir-biri bilan uzviy aloqada bo‘lgan va biri ikkinchisini istisno etuvchi qarama-qarshi tomon va kuchlarga ega bo‘lib ular o‘rtasidagi kurash natijasida eskining yo‘qolishi va yangining paydo bo‘lishi yuzaga keladi. Shu bilan birgalikda Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni bilish jarayonida ham o‘z ifodasini topadi. Ma’lumki, bilish jarayoni bir-biriga uzviy bog‘liq. bo‘lgan hissiy va ratsional bilishdan iboratdir. Hissiy bilish orqali inson narsa va hodisalarning faqat tashqi tomonlari va xususiyatlari to‘g‘risida ma’lumot oladi, mavhum tafakkur orqali esa ularning ichki munosabatlarini belgilovchi qonuniyatlarni biladi. Bu erda hissiy va ratsional bilish bir jarayonning ikki ajralmas, ammo bir-biridan farq qiluvchi muhim tomonlaridir. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunining umumiylik xususiyati moddiy dunyodagi hamma narsa va hodisalarga xos ekanligidagina emas, balki ziddiyatlar narsa va hodisalarga, ularning paydo bo‘lishidan tortib halok bo‘lishigacha boshidan oxirigacha singib ketgan. Bir mohiyatning turli tomonlarini ifodalagani uchun ham qarama-qarshiliklar birligi quyidagi sharoitlarda yuzaga keladi:
Birinchidan, qarama-qarshiliklar bir narsa va hodisadagina mavjuddir, chunonchi, analiz va sintez, induksiya va deduksiya, tafakkurga mansubdir; Ikkinchidan, qarama-qarshilik o‘zaro bog‘liq, biri ikkinchisini taqozo qiladi, biri bo‘lmasa ikkinchisi mavjud bo‘lolmaydi. 32
Uchinchidan, qarama-qarshiliklarning biri ikkinchisiga o‘tadi va o‘zaro bir-biriga singib ketadi. Masalan, pozitron va elektron ma’lum sharoitda fotonlarga aylanadi, natijada materiyaning boshqa turi kelib chiqadi. Qarama-qarshilikning mutaassib tomoni narsa va hodisani qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlab qolishga intilsa, ilg‘or tomoni uni o‘zgartirishga, yoki uni barbod qilib, yangisini vujudga keltirishga harakat qiladi. Qarama-qarshiliklar haqida Forobiyning fikri alohida e’tiborga molik. Forobiyning fikricha, faqat Ollohning sherigi yo‘q, shuning uchun ilk borliqning ziddi bo‘lishi ham mumkin emas. Lekin boshqa har bir narsa karama-qarshi harakatda bo‘ladi. "Qarama-qarshi bo‘lgan har bir narsa, birga bo‘lsa, — deydi Farobiy, — u albatda, buzilishga va o‘z yo‘li aynashiga olib keladi. Ziddilarning har birining tabiati shunday bo‘ladi, ulardan birining qayerda bo‘lishidan kati nazar birining yo‘qligi ikkinchisining borligini taqozo etadi. Ziddi bo‘lishi mumkin bo‘lgan har bir narsada ahvol shundaydir" 1 . Tabiat va jamiyatda mavjud bo‘lgan ziddiyatlar o‘zining xilma-xilligi bilan tavsiflanadi. Ziddiyatlar xilma-xil shakllarda bartaraf etilishi mumkin. Ulardan biri eskining emirilib, yangining qaror topishidir, bunga misol sifatida iqtisodiyotning eskisi emirilib, asta sekinlik bilan bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotning barpo etilishini ko‘rsatib o‘tish joizdir. SHuningdek qarama-qarshiliklarni o‘zaro ongli ravishda qo‘shib, ular o‘rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf etib, shu asosda taraqkiyotda ilgarilab borishdan iboratdir. Ziddiyatlarni bartaraf etishning samarali shakllaridan yana biri — konsenus (o‘zaro kelishuv)dir. Konsenus qarama-qarshi kuchlar, tomonlar, ijtimoiy guruhlar, partiyalar, harakatlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni umumiy manfaatlardan kelib chiqib hal etish yo‘llaridan bo‘lib hisoblanadi. U xalqlarni milliy totuvlikka, hamkorlikka da’vat etadigan yo‘ldir. Konsenus muloqotlar, referendumlar, ommaviy axborot vositalari orqali eng muhim qonunlar loyihasini muhokama qilish va hokazo yo‘llar bilan amalga oshiriladi. Ko‘rinib turibdiki, ziddiyatlarni hal etishning xususiyati va yo‘llarini to‘g‘ri tushuna bilishlik amaliy faoliyatimizda to‘g‘ri mo‘ljal olishga imkon beradi. Bizni qurshagan dunyoda ziddiyatlar juda serqirra; ularni turli asoslarga ko‘ra tasniflash odat tusini olgan Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib shuni qayd etish mumkinki, dialektik ziddiyatlilik qonuni barcha narsalar, tizimlar, hodisalar va jarayonlar
1 Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.,1993, 133-134-betlar. 33
ichki ziddiyatlar, qarama-qarshi tomonlar va tedensiyalar bilan tavsiflanishini nazarda tutadi. Ularning o‘zaro aloqasi, ular o‘rtasidagi «kurash» o‘zgarish va rivojlanish manbai hisoblanadi, ziddiyatlarning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Bu ziddiyatlar oxir-oqibatda muayyan bosqichda eskining yo‘qolishi va yangining vujudga kelishi bilan echiladi. Dialektika tizimida bu qonunning markaziy o‘rni nima bilan belgilanadi? Birinchidan, bu qonun har qanday harakat va rivojlanish manbaini yoritadi, ya’ni rivojlanish nazariyasining eng muhim savollariga javob beradi. Ikkinchidan, bu qonun dialektikaning qolgan barcha qonunlari va kategoriyalarining asosi hisoblanadi. Ko‘rsatilgan qonunlar va kategoriyalarning har birida biz birlik va kurash munosabati bilan bog‘liq bo‘lgan qarama- qarshiliklarga duch kelamiz. Uchinchidan, dialektik ziddiyatlilik qonuni yagonani tafakkurda ikkilantirish va uning qarama-qarshiliklarini ularning tahlilini sintez bilan birlashtirish orqali o‘rganishni talab qilib, bilish dialektik metodining bosh mazmunini belgilaydi. Rivojlanish manbaini yorituvchi dialektik ziddiyatlilik qonunidan farqli o‘laroq, miqdor va sifat o‘zgarishlarining bir-biriga o‘tishi qonuni rivojlanish jarayonining mexanizmini yoritadi, u qay tarzda va qanday shakllarda amalga oshirilishini ko‘rsatadi (Bu qonunning xususiyatini, u qanday namoyon bo‘lishi va amal qilishini aniqlash uchun uning asosiy tushunchalari: sifat, miqdor, me’yor, sakrashning mazmunini yoritish talab etiladi. Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|