Jizzax davlat pedagogika instituti

Tafovut  -  avvalgi  holatdan  saqlanib  qolgan  xossalar  ustunlik  qilgani 

holda, ayni bir predmet xossalarining mos kelmasligidir. «Tafovut» - har xillik, 

o‘z-o‘ziga,  boshqa  narsalar,  hodisalar,  jihatlarga  mos  kelmaslik  munosabati. 

Tafovut kuchli yoki ahamiyatsiz bo‘lishi mumkin. Kuchli tafovut – predmetning 

o‘z-o‘zi  bilan  ziddiyatga  kirishish  omili.  Bu  qarama-qarshilik  bosqichi  bo‘lib, 

uning  echilishi  predmetning  butunlay  o‘zgarishiga  olib  keladi.  SHunday  qilib, 

ziddiyatlarning  kuchayishi  va  o‘z  echimini  topishi  rivojlanish  manbai 

hisoblanadi.  

Rivojlanish  manbai  va  rivojlanishni  harakatlantiruvchi  kuchni  farqlash 

lozim.  Rivojlanish  manbai  –  ichki  hodisa,  predmetning  ichki  ziddiyatlaridir. 

Vaholanki,  tashqi  ziddiyat  ham  rivojlanishni  harakatlantiruvchi  kuch  bo‘lishi 

mumkin.  Masalan,  siz  shamollab  qoldingiz.  Ayni  holda  tashqi  muhit  sizning 

holatingiz  o‘zgarishini  harakatlantiruvchi  kuch  bo‘ldi.  Dialektik  ziddiyat 

tarkibida  asosiy  tomon  manfiy  xususiyatga  ega,  chunki  u  mazkur  ziddiyatni 

bartaraf  etish,  inkor  qilishga  qaratilgan.  Musbat  tomon  mazkur  ziddiyatni 

saqlashga qaratilgan.  

«Ayniyat»  tushunchasi  ziddiyat  tarqalishining  dastlabki  bosqichini 

anglatadi.  Bu  bir  xillik,  narsa,  hodisa,  jihatning  o‘z-o‘ziga  yoki  boshqa 

narsalar,  hodisalar,  jihatlarga  o‘xshashlik  munosabati.  Ziddiyatning  vujudga 

---

30 

 

kelishi  yagonaning  ikkilanishi  sifatida,  yagonaning  o‘z-o‘zini  qarama-

qarshiliklarga differensiatsiya qilishi sifatida yuz beradi. Ikkilanish chog‘ida bir 

vaqtning o‘zida ayni shu munosabatda qarama-qarshiliklar birligi ham, ularning 

kurashi  ham  vujudga  keladi.  Ziddiyatning  shakllanish  jarayonida  qarama-

qarshiliklar  kurashi  birinchi  o‘ringa  chiqadi  va  rivojlanishning  ichki,  teran 

manbaiga aylanadi. Ziddiyatning o‘zida qarama-qarshiliklar har xil rol o‘ynaydi. 

Faolroq,  harakatchanroq  qarama-qarshilik  ziddiyatning  etakchi  tomoni 

hisoblanadi.  Qarama-qarshiliklar  kurashi  oxir-oqibatda  yangi  sifat  holatiga  olib 

keladi.  Paydo  bo‘luvchi  yangi  hodisalar  o‘zlariga  xos  bo‘lgan  yangi 

ziddiyatlarga  ega  bo‘ladi.  Bu  ziddiyatlar  mazkur  hodisalar  rivojlanishining 

harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi.  

Ziddiyatlarning  rivojlanish  jarayoniga  yanada  chuqurroq  kirish  uchun 

ularning  tarqalish  bosqichlari  (fazalari)dan  tashqari,  ularning  holatlarini  ham 

farqlash  zarur.  Predmetli-moddiy,  «etilgan»  ziddiyatning  holati  deganda 

qarama-qarshiliklarning  amal  qilish  usuli,  «birligi  va  kurashi»ning  namoyon 

bo‘lish  xususiyati  tushuniladi.  Ayni  shu  xususiyat  bu  qarama-qarshiliklarning 

rivojlanish  xususiyati  va  faollik  darajasini  belgilaydi.  Ziddiyatning  rivojlanish 

jarayonida  bosqichlarni  yoki  tarqalgan,  «etilgan»  ziddiyatni  tavsiflovchi 

holatlarni  ham  farqlash  mumkin.  Ijtimoiy  tizimlarga  tatbiqan  ziddiyatlarning 

rivojlanish  bosqichlariga  nisbatan  bunday  yondashuv  ularning  quyidagi 

holatlarini aniqlash imkonini beradi: garmoniya, disgarmoniya, konflikt.  

Shuni qayd etish muhimki, ziddiyatlar rivojlanayotgan har qanday tizimda 

mazkur  tizim  mavjudligining  boshidan  oxiriga  qadar  mavjud  bo‘ladi.  Holatlar, 

miqdor  ko‘rsatkichlari,  qarama-qarshiliklarning  o‘zaro  aloqasi  xususiyati, 

ularning tizimdagi roligina o‘zgaradi.