Jizzax politexnika instituti

1. Sanoat menejmentida boshkaruvning iqtisodiy usuli

Boshqaruv usullari bu bosharuv sub’ektining boshqaruv ob’ektiga maksadli yunaltirilgan ta’sir utkazishning usullari, ya’ni boshqaruvchining u boshqarayotgan ishlab chikarish kollektiviga kuyilgan maksadlarga erishish jarayonida uning faoliyati koordinastiyasini ta’minlashdir.

Boshqaruv usullari vositasida iqtisodiy jarayonlarga va ishlab chikarish katnashchilariga moddiy, moliyaviy, energiya, mehnat resurslarini imkoni boricha kam sarf kilib yukori natijalarga erishish maksadida ta’sir etiladi. Ishlab chikarish samaradorligi kup jixatdan boshqaruv usullari mukammalligi va tugri shakllanligi bilan uzviy bog`liqdir.

Boshqaruv usullari boshqaruv fanida muxim urinni egallab, boshqaruv konun va tamoyillari bilan uzviy bog`liqdir. Mehnat jamoasiga ta’sir etish usullari orasida boshqaruv mexanizmi uchun bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv ob’ektiv konunlari talablariga muvofik keluvchilarigina eng makbul va maksadga muvofik deb xisoblanadi. Buning moxiyati shundaki, boshqaruv usullari bozor iqtisodiyotiga mansub konunlar tizimi bilan uzviy bog`liqdir.

Boshqaruv usullari tashki va ichki omillar ta’sirida uzgaradi. Tashki omillarga: tashki va ichki sharoit uzgarishi, iqtisodiyotni boshqarishda tub isloxatlarni amalga oshirish, xalk xujaligining texnikaviy kurollanganlik darajasini boshqarish tizimida uzgarishlar (iqtisodiy isloxatlar, iqtisodiyotni boshqarishning tarmok tizimidan xududiy tizimiga utish va x.k.) kiradi. Ichki omillarga: jumlasiga yirik ishlab chikarish birlashmalarini tashkil etish asosida ishlab chikarish konstentrastiyasini amalga oshirish; korxona kattaligi uzgarishi natijasida uning bir guruxdan ikkinchisiga utkazilishi; ishlab chikarish ixtisoslashish darajasi uzgarishi; mehnatning texnika bilan ta’minlanish darajasi yaxshilanishi; ishlab chikarishni rejalashtirish va jadal tartibga solishning mavjud usullarini takomillashtirish va yangilarini joriy kilish (tarmokli rejalashtirish va boshqarish; ishlab chikarishni uzluksiz tezkor rejalashtirish, ishlab chikarishni boshqarishni avtomatlashtirilgan tizimini kullash va x.k.) kiritish mumkin.

Boshqaruv usullari bevosita ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga ta’sir etuvchi ishlab chikarish usuli rivojlanishi va jamiyat ishlab chikarish kuchlari usishi bilan uzgarib boradi. Iqtisodiyot muvaffakiyatli rivojlanishda boshqaruv usullarini tugri tanlash xam muxim axamiyatga ega.

Boshqaruv usullarini iqtisodiyotning ma’lum anik soxalarida amal kilishning turli yullari orasidagi umumiy xodisa sifatida ajratish mumkin. Masalan, boshqaruv darajalari buyicha boshqaruv usullari (davlat sektorini boshqarish usullari, stex, korxona, birlashma, mintakani boshqarish usullari), yoki tarmoklarni boshqarish usullari (sanoat, transport, kishlok xujaligini boshqarish usullari) xakida suz yuritish mumkin. Shuningdek, turli sub’ektlri tomonidan kullaniladigan boshqaruv usullarini ajratib kursatish mumkin. Davlat boshqaruvi usullari jamoat tashkilotlarini boshqarish usullari. Yoki iqtisodiyotning ayrim soxalarida kullaniladigan boshqaruv usullarini (ishlab chikarishni, moliyaviy soxani, fan va maorifni boshqarish usullari)ni xam kuzda tutish lozim.

Boshqaruv tashkilotlari tizimi bilan turli-tumanligi bu tashkilotlar faoliyati usullarini ajratish uchun asos bulib xizmat kiladi. Bu erda suz vazirliklar, assosastiyalar, akstionerlar jamiyati, davlat kumitalarini boshqarish usullari xakida suz boradi.

Va nixoyat, turli turkumga kiruvchi ishlovchilar boshqaruv faoliyatida menejerlar, direktorlar, bulimlar boshliklari tomonidan kullaniladigan boshqaruv usullarini ajratib kursatish mumkin.

Demak, boshqaruv nazariya va amaliyotida turli boshqaruv usullari mavjuddir. Ular boshqaruv usullarining xar bir guruxi uz xususiyatlariga ega bo’lgan tizimni tashkil etgan.

Xalk xujaligini boshqarishda kuyidagi usullardan foydalaniladi: iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, psixologik va xukukiy. Boshqaruvning bu usullari uzaro uzviy bog`liqdir, shu sababli ularning birortasiga ortikcha axamiyat berish butun ishlab chikarishning normal borishi buzilishiga olib keladi. Xozirgi davrda bozor iqtisodiyotini boshqarishning iqtisodiy usullari muxim axamiyat kasb etmokda.

Boshqaruvning iqtisodiy usullari kishilarga iqtisodiy manfaatlar orkali ta’sir kursatadi.

Iqtisodiy usullarning moxiyati xodimlar va ishlab chikarish jamoasiga ular manfaati bulishini ta’minlovchi iqtisodiy sharoit yaratishdan iboratdir. Boshqaruv usullari tizimida iqtisodiy usullar etakchi urinni egalaydi.

Iqtisodiy usullar iqtisodiy ta’sir vositalari yigindisidan (narx, kredit, biznes-reja, foyda, soliklar, ish xaki, iqtisodiy ragbatlantirish va x.k.), ya’ni xujalik faoliyatiga ta’sir etishning xar bir jamoa mos xujalik bugini bilan uzviy alokada amal kilishini ta’minlovchi tadbirlaridan iboratdir.

Bozor mexanizmining muxim vazifalaridan biri biznes reja va bozorning uzviy bog`liq bulishiga imkon yaratuvchi pul va tovar resurslari tugri nisbatini ta’minlashdir.

Bozor - bu tovar-pul munosabatlarining doimo soklanuvchi balansidir. Bozor munosabatlari sharoitida rejali iqtisodiyotga nisbatan kat’iy boshqaruv tizimi urnatiladi. Bozor tamoyillari xujalik raxbarlaridan tashabbuskorlik, korxona faoliyati masalalari buyicha yukori natijalarga erishish maksadida kayishkoklik, tavakkalchilikni talab etadi.

Bozor iqtisodiyoti ma’muriy-buyrukbozlik tizimiga nisbatan karama-karshi tizim bulib, bozorda narx, solik, kredit vositasida tartibga solish eng avvalo ijtimoiy maksadda amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx va ish xaki uzgarishni kat’iy tartibga solmay barkarorlikka erishib bulmaydi.

Shunday kilib, boshqaruvning iqtisodiy usullari juda keng imkoniyatlarga eag bulib, ular moxirona va uz vaktida tashkiliy-farmoyish, ijtimoiy-psixologik va xukukiy usullar bilan kushib olib borilgan takdirda yaxshi natijalarga erishish mumkin.

Korxonalar, akstioner jamiyatlari, firmalarda muxim boshqaruv usullaridan biri - biznes-rejalardir. U iqtisodiy jarayonlarni umummilliy manfaatlarni kuzlab, xujalik amaliyotida ob’ektiv iqtisodiy konunlardan foydalanish asosida, ongli ravishda, bir maksadga intilgan xolda boshqarishning uzaro uzviy bog`liq tizimidan iboratdir.

Biznes-reja vositasida xal etiladigan asosiy vazifalar kuyidagilardan iborat: iqtisodiyot rivojlanishi yunalishlari va maksadlarni amalga oshirish yullarini kursatish, iqtisodiyotning barkaror, mutanosib usishini ta’minlash, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni tarmoklar va ishlab chikarishlar urtasida taksimlash va kayta taksimlash, fan-texnika tarakkiyoti yutuklarini joriy etishni ta’minlash; tarmoklararo integrastiya, tarmok ichida ixtisoslashuv va sanoat kooperastiyasini chukurlashtirish; xujalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tezkor tartibga solish va koordinastiya kilish.

Biznes-reja korxona, akstionerlar jamiyati, konsternlar faoliyatining xamma tomonlarini: maxsulot ishlab chikarish va sotish; moddiy-texnikaviy ta’minot va ishlab chikarish fondlaridan foydalanish, mehnat va ish xaki, jamoada ijtimoiy jarayonlar va x.k.larni kamrab oladi. Bozor munosabatlari sharoitida ularga rejalashtirish borasida keng xukuklar beriladi.