Jizzax politexnika instituti

2. Sanoat menejmentida boshkaruvning tashkiliy farmoyish usuli

Xujalik tashkilotlarining ishlab chikarishni boshqarish buyicha faoliyati boshqaruvning turli tashkiliy-farmoyish usullarini kullash bilan bog`liqdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlar samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi ta’sir etish tizimidan iboratdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari iqtisodiy usullarni tuldirib, bozor iqtisodiyoti konunlari. Xukukiy aktlarni xisobga olish va bajarishga asoslanadi.

Davlat maxsus tuzilgan boshqaruv tashkilotlari vositasida boshqariladigan tizimga ma’muriy va tashkiliy jixatdan ta’sir utkazadi. Menejment tizimida tashkiliy usullar umumiy maksadga erishish uchun ishlab chikaruvchilarning xamkorlikdagi xarakati tartibga solinadigan ma’muriy xujjatlar asosida amalga oshadi. Tashkiliy-farmoyish usulini kullash asosini boshqaruvning barcha tamoyilariga rioya kilish tashkil etadi.

Nima sababdan boshqaruvning ma’muriy-farmoyish usullari ma’muriy shakllar bilan kushib olib boriladi. Bu kup xollarda tashkiliy ta’sir ma’muriy xukukni kullash, ya’ni karor va farmoyishlarni amalga oshirishga asoslanadi. Lekin, «boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usuli» tushunchasi «ma’muriy boshqaruv usuli» tushunchasidan bir muncha kengdir, chunki tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvning turli darajalariga turli kulamda va shaklda tashkiliy ta’sir etishni urganish masalalarini xam kamrab oladi. Tashkiliy-farmoyish usullari tashkiliy aniklikni ta’minlaydilar, tashkiy tizim, boshqaruvning xar bir bugini vazifalarini belgilab beradi, boshqaruv apparati intizomi va faoliyati samaradorligini ta’minlaydi, ishda tartib urnatadi, karor. Farmoyishlarni bajaradi, kadrlarni tanlaydi va joy-joyiga kuyadi va x.k. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usullari ularning ishlab chikaruvchilarga ta’sir etish manbaalari va yunalishlari buyicha turlarga ajratiladi. Bunga bog`liq xolda ta’sir etishning tashkiliy-farmoyish usullari uch guruxga bulinadi: tashkiliy-barkarorlashtiruvchi, farmoyish va intizom.

Ta’sir etishning tashkiliy-barkarorlashtirish usullari asosiy maksadi xamkorlikda ishlash uchun tashkiliy asos yaratishdir, ya’ni, vazifa, majburiyat. Javobgarlik va vakolatlarni taksimlash, tartib urnatish va x.k. Ma’muriy ta’sirning tashkiliy shakllarining ikki tashkiliy reglamentlash va tashkiliy meyorlash turi mavjud. Tashkiliy reglamentlash vositasida davlat boshqaruvchi va boshqariladigan tizimga ularning makbul nisbatini, tashkiliy tizimini va xar bir darajada boshqaruv chegaralarini aniklash maksadida ta’sir etadi. Tashkiliy reglamentlashga misol kilib lavozimlar xakida Nizomni kursatish mumkin. Tashkiliy meyorlash xujjatlari vositasida xom-ashyo, materiallar sarfini meyorlash, maxsulotlar ishlab chikarishga mehnat sarfi ishlab chikarish fondlaridan foydalanish texnikaviy va texnologik meyorlar (standartlar, meyorlar, kayta ishlov berish usuli, tartibi va x.k.) ishlab chikarishini tashkil etish meyorlari (makbul ishlanma kulami).

Ta’sir etishning farmoyish usullari cheklovchi xujjatlarda kuzda tutilmagan mavjud vaziyatdan kelib chikkan xolda kundalik jadal boshqarish maksadida kullaniladi. Farmoyish ta’sirining asosiy maksadi boshqaruv apparatining anik xarakati, boshqaruvning barcha bulinma va xizmatlari barkaror ishlashini ta’minlab berishdan iborat. Ta’sir etishning farmoyish usullari buyruk, farmoyish, kursatma va boshka meyoriy xujjatlar asosida amalga oshiriladi.

Buyruk - bu raxbarning kul ostidagi xodimlardan ma’lum vazifani bajarishni yozma yoki ogzaki ravishda alab kilishidadir. Buyruk fakat chizikli boshqaruv tizimi raxbari tomonidan beriladi. Farmoyish - xodimlardan ayrim ishlab chikarish va xujalik masalalarini xal etishni talab kilishdir. Farmoyish boshlik urinbosarlari, xizmatlar boshliklari, ular ega bo’lgan vakolatlari doirasida beriladi. Boshqaruv amaliyotida kullaniladigan ta’sir kilish usullaridan biri - ogzaki kursatmadir. Ta’sir kilish usullaridan biri - ogzaki kursatmadir. Ta’sir etishning bunday shaklini barcha darajadagi raxbarlar, lekin kupincha kuyi darajadagi komandirlar, brigada boshliklari, ustalar kullaydilar.

Farmoyish vositasida ta’sir etish bajarish muddatlari bilan fark kiladi. buyruk va farmoyishlar uzok yoki kiska muddatda muljallangan buladi.

Har bir buyruk yoki farmoyishda kanday vazifa bajarilishi, kachon bajarilishi kerakligi belgilanadi. Ta’sir etishning farmoyish usuli tashkiliy ta’sirga nisbatan uning bajarilishini nazorat kilishni kuprok talab etadi. Ijro etishning borishi nazorat kilingandan sung yana farmoyish bilan ta’sir etishga extiyoj tugiladi. Farmoyish usulining kullanish kulami boshqaruv kadrlari malakasi, tashabbuskorligi va kobiliyatiga bog`liqdir.

Korxonani boshqarishda farmoyish bilan ta’sir etish fakat konunga zid bulmagan xoldagina bajarilishi kat’iy bo’lgan xukukiy kuchga ega buladi. Shu sababli barcha tizimdagi tashkiliy-farmoyish faoliyati mavjud konunchilikka buysungan xolda amalga oshishi lozim.

Intizomiy ta’sir usullari tashkiliy barkarorlashtiruvchi va farmoyish vositasida ta’sir etish usullarini tuldirib, intizomiy talablar va majburiyatlar tizimi vositasida tashkiliy alokalar barkarorligini ta’minlashga karatilgandir.