Jizzax yengil sanoat kasb-hunar kolleji

 

---

9 
KOMPYUTERNING YUZАGА KELISHI 
1945 yildа mаshxur mаtemаtik Djon fon Neymаn kompyuter yarаtish uchun xаmkorlikkа 
chаk.irilаdi vа shundаn keyin u kompyuter tuzshshshishshg umumiy prinsiplаri kаndаy bulishini 
e’lon qiladi. 
Mаzkur prinsip аsosidа kompyuter kuyidаgi kurilmаlаrdаn iborаt bulishi lozim: 
а) аrifmetik-logik kurilmа — аrifmetik-logik аmаllаrni bаjаrish uchun; 
b) boshkdruv kurilmаsi — progrаmmа bаjаrish jаrаyonini bosh-«.аrаdi; 
v) xotirаlovchi kurilmа yoki xotirа — progrаmmа vа mа’lumot-lаrni sаklаydi; 
g) tаshki kurilmа — mа’lumotlаrni kiritаdi vа chik.аrаdi. 
Аrifmetik "• ~~'' Boshkаruv o`"o` Tаshki logik 
kurilmа <=>• vdrilmа <=* kurnlmа 
HISOBLASH MASHINALARI VA ULARNING TASNIFI 
Elektron hisoblash mashinalari (EXM), kompyuter – bu texnik vositalar majmuyi bo`lib, 
u hisoblash va ma`lumotli masalalarni yechish jarayonda axborotlarni avtomatik o`zgartirish 
uchun mo`ljallangan .
EXM ning funksional imkoniyatlari quyidagi muxim texnik ishlatish tavsiflari 
bilan o`zaro bog`langandir:
● birlik vaqt ichida mashina tomonidan bajariladigan amallarni o`rtacha miqdori bilan 
o`lchanadigan tezkorliligi ; 
● EXM amallar bajaradigan sonlarning razryadliligi va tasvirlash shakillari ; 
● barcha xotirada saqlash qurilmalarning ro`yxati, sig`imi va tezkorliligi ;
● ma`lumotlarni tashqi saqlash, almashish va kiritish –chiqarish qurilmalari ro`yxati va 
texnik-iqtisodiy tavsiflari ;
● aloqa va EXM uzellari va o`zaro ulanish qurilmalarning (mashina ichidagi interfeysi ) 
tiplari va o`tkazish qobiliyati;
● EXM ning bir vaqtning o`zida bir necha foydalanuvchilar bilan ishlash va bir vaqtning 
o`zida bir nechta dasturlarni (ko`p dasturlik) bajarish qobilyati ; 
● mashinada ishlatiladigan operatsion tizimlarning tiplari va texnik-ishlatilish tavsiflari ; 
● boshqa tipdagi EXM lar uchun yozilgan dasturlarni bajarish qobiliyati (boshqa tipdagi 
EXM lar bilan dasturli bir-biri 
ga mosligi); 
● mashina buyruqlari tizimi va strukturasi ; 
● aloqa kanallariga va hisoblash tarmoqlariga ulanish imkoniyati; 
● EXM ning ishlatilish ishonchliligi ; 

---

10 
● vaqt bo`yicha EXM ning foydali ish koyffitsenti, bu vaqt foydali ish vaqti va 
profilaktika vaqtining nisbati bilan aniqlanadi .
EXM yaratilish bosqichlari va ishlatilayotgan element bazasi bo`yicha shartli 
ravishda avlodlarga bo`linadi : 
● 1-avlod, 50-yillar 
Elektron vakumli lampalardagi EXM;: 
● 2-avlod, 60-yillar
Diskret yarim o`tkazgichli asboblardagi (tranzistorlardagi) EXM ; 
● 3-avlod, 70-yillar 
Kichik va o`rtacha darajali zichligdagi (bitta korpusda yuzlab-minglab tranistorlar) yarim 
o`tkazgichli integral sxemalardagi EXM (Integral sxema – maxsus vazifali elektron sxema 
bo`lib, u kristall ko`p sonli diodlar va tranzistorlarni birlashtiradi) ; 
● 4-avlod, 80-yillar: 
Katta va o`ta katta intagral sxemalarda –mikroprotsessorlarda EXM(bitta kristalda o`n 
ming-milionlab tranzistorlar);
● 5-avlod, 90-yillar: 
Bilimlarni ishlab chiqadigan samarali tizimlarni qurishga imkon beradigan o`nlab parallel 
ishlaydigan mikroprotsessorlardagi EXM, ular bir vaqtning o`zida dasturlarni o`nlab ketma-ket 
ko`rsatmalarini bajaradi; 
● 6-va keyingi avlod: ommaviy parallelizmli va “neytron” strukturalari optoelektron 
EXM-neyronli bialoogik tizimlarning arxitekturasini madellashtiruvchi ko`p sonli (o`nminglab) 
murakkab bo`lmagan mikroprotsessorlarning taqsimlangan tarmoqli EXM.
Xar bir keyingi avlod EXM o`zidan oldingisiga nibatan jiddiy yaxshilangan 
tafsiflarga egadir. EXM va barcha xotirada saqlash qurilmalarning unumdorligi, odatda, bir 
tartibdan yuqoriroq ortadi. 
O`lchamlari va funksional imkoniyatlari bo`yicha EXM larni bunday bo`lish 
mumkin: O`ta katta (super EXM), katta , kichik, o`ta kichik (mikro EXM). 
Aytib o`tilgan sinflar zamonaviy EXMlarning ba`zi tafsiflari . 

---

11 
Zamonaviy EXM sinflarning asosiy tavsiflari 
Tarixan birinchi bo`lib katta EXM poydo bo`lgan, uning element bazasi elektron 
lampalardan juda yuqori darajali integratsiali integral sxemalargacha bo`lgan yo`lni bosib o`tdi. 
Birinchi katta ENYAK EXM (Elektronic Numerical Integrator and Computer) 
1964 yilda yaratilgan (1996 yilda birinchi yaratilgan EXMning 50 yilligi nishonlandi). Bu 
mashina 50 tonnadan og`rroq edi; sekundiga bir necha yuzlab amal tezkorlikka ega edi; tezkor 
xotira sig`imi 20 ta son edi ; 100 kv dan ortiqroq katta zalni egallagan edi. 
Katta EXM unumdorligi bir qator masalalarni yechish uchun yetarli bo`lmay 
qoldi: meteoholatni oldidan aytib berish, murakkab mudofaa komplekslarni boshqarish, 
ekalogiya tizimlarini modellashtirish va b.. Bu super EXM larni ishlab chiqish va yaratish uchun 
shart-sharoit yaratib berdi, ular xozirda ham jadal rivojlanayotgan eng kuchli hisoblash tizimdir.
70-yillarda kichik EXMlarning paydo bo`lishi, bir tomondan, elektron elemen 
baza sohasidagi taraqqiyot bilan, ikkinchi tomondan esa bir qator tadqiqotlar uchun katta EXM 
lar resurslarining ortiqchaligi bilan bog`langandir. Kichik EXM lar ko`pincha texnalogik 
jarayonlarni boshqarish uchun ishlatiladi. Ular juda ixcham va katta EXM ga nisbatan jiddiy 
darajada arzonroqdir.