Joba: Kirisiw Tiykarģı bólim Orta Aziyanıń ashel dáwiri arxeologiyası Ashel dáwiri xronologiyası

Ashel mádeniyatı - tómen paleolit dáwiri mádeniyatı. Sol dáwir tiyisli tas cho'qmor, bir yamasa eki tárepi uchirilib, ótkir etilgen túrli shakddagi shaqmaq taslardan ibarat qurallar daslep Fransiyanıń Amyen qalası qasındaǵı Sent-Ashelda tabılǵan jáne bul mádeniyat sol jay atı menen atalǵan. Ashel mádeniyatı dáwiri adamları baslanıwiy jámiyet basqarıw princpısınıń tómen basqıshında úńgirlerde, dárya boyidagi pana jerlerde toparlasıp jasap, ańshılıqmenen turmıs keshirgen. Órttan paydalanǵan. Ashel mádeniyatı Batıs hám Arqa Evropada, Kavkaz, Old Aziya, Afrikada tarqalǵan. Orta Aziyada Ashel mádeniyatına tiyisli rezidenciyalar Qubla Qazaqstanda (Qoratov), Tashkent wálayatı (Ko'lbuloq), Ferǵana oypatlıqsında (Selungur) hám b. orınlarda ushraydı.

3. 
   Levallua texnikası
   

Ashel dáwirinde Olduvay basqıshında málim bolǵan tas quralları túri kóbeyip, olardıń ishleniw usılı rawajlanıwlasadı, ásirese, qol cho'qmori jáne de joqarı dárejede jetilistiriwedi. Ashel dáwirdiń ortalarından baslap tas qurallarına zamanagóy arxeologiya pán tilinde levallua (Parij qasındaǵı Levallua-Perre atınan alınǵan ) texnikası, dep atalatuǵın usılda qayta islew dástúrı payda boladı. Toshga qayta islewdiń bunday shaqmaqtoshli tasdıń átirapındaǵı tábiyiy qabıǵı urib uchirib alınǵannan keyin payda bolǵan gárdishsimon (tasbaqa qabıqına uqsas ) formalı nukleusdan kóshirip alınatuǵın tas bólekleri hám olardıń miynet quralı retinde ishleniw usılına salıstırǵanda levallua texnikası, dep ataladı. Levallua texnikası must'e dáwirinde rawajlanadı hám ayırım qubla úlkelikte sońǵı paleolit dáwirinde de saqlanıp qaladı. Bunday nukleuslarning konturı ilgerine salıstırǵanda tuwrı hám tegis bolıp, odan tárepleri tuwrı hám salıstırǵanda juqa tas bólekleri uchirib alıw múmkinshiligi asadı. Levallua texnikasına tiykarlanǵan usıl payda bolǵannan keyin tas quralları túri talay kópayadi. Bul dáwirde tas qurallarına retushlash tiykarında ekilemshi qayta islew usılı payda boladı. Retushlash degende, ózek, yaǵnıy nukleusdan kóshirip alınǵan tas bólekshesine járdemshi qural arqalı kishi zarbalar arqalı tıyıq payda etiw túsiniledi. Retush suyek, aǵash hám ayırım jaǵdaylarda taslar járdeminde ámelge asıriladı. Keyinirek “otjimniy retush”, qandayda bir qural menen siqib tıyıq payda etiw usılı payda boladı.
Túrli tas sortlarınan tısqarı baslanıwiy adamlar aǵash hám suyeklerden de qural retinde paydalanıwǵan. Baslanıwiy kisiler taxtalardan túrli maqsetli qurallar retinde paydalanıwǵan bolsalarda, bizgeshe olardıń kem sanlı nushalari saqlanıp qalǵan. Olardıń saqlanıp qalǵan úlgileri Ispaniyanıń Torralba mákan-jayınan tawıp úyrenilgen. Bunday qurallardan kovlash jumısların ámelge asırıw yamasa haywanlardı tutıw maqsetlerinde paydalanılǵan bolıwı kerek. Angliya daǵı Klekton mákanınan tissa putaqsınan jasalǵan nayza tabılǵan. Laringen (Germaniya ) mákanınan da óltirilgen pıl qabırǵaları arasından 215 sm. uzınlıqtaǵı nayza retinde isletilingen tissa sortdasi anıqlanǵan.
Ashel dáwiri aqırına kelip, adamzat jer júziniń keń aymaǵı boylap yoyiladi. Bul dáwir estelikleri Atlantikalıq okeanınan shıǵısda Tınısh, qublada Hind okeanınasha bolǵan jerlerge tarqalǵan.
Evropanıń ashel dáwiri xalqı orman fili, bólekan jabayı at, kemshilik jaǵdaylarda buǵı, hám nosorglarni ań etip kún keshirimgen. Áyne pıl góshi baslanıwiy adamlar azıq-túlikiniń 5/4 bólegin shólkemlesken. Olja tiykarlanıp jas pıl yamasa onıń balalarına tiyisli bolǵan. Ádetde olja ań etilgen orında tutınıw etilgen. Bul dáwir tiyisli Torralba (Ispaniya ), Ambrone esteliklerinen tawıp úyrenilgen suyek tabilǵan zatları sonnan dárek beredi. Baslanıwiy jámáát aǵzalarınıń ań procesi asa mashaqatlı keshken. Bir ǵana haywandı tutıw ushın bir neshe kunlab haywanlar ızınen ǵalabalıq izg'ib júriwlerine tuwrı kelgen.

Juwmaq
Ashel dáwiri basqıshinda jer júzinde eki muzlıq oraligi hám eki muzlıqlar húkimranlıq etken dáwir togri keledi (gyuns-mindel, mindel, mindel-riss hám riss). Olduvay dáwirdiń aqırlarında Yevrosiyoga, yaǵnıy Arqa Orta jer teńizi aymaqlarına shekem tarqalǵan baslanıwiy kisiler toparınıń arqa -garbga tárep tarqala barıwı Kishi Aziyadan Dardanell hám Bosfor bugozlari arqalı Bolqon yarım aralına ótip Evropanıń arqa hám qubla aymaqları boylap tarqala baslaydı.
Afrikanıń arqası -garbiy bólegi boylap jıljıǵan basqa bir tolqını dáslepki ashel dáwirinen Dardanel bugozi arqalı Priney yarım aralına ótip, Evropanıń qubla aymaqların iyeleydi hám arqaına tárep keńeyip baradı. Bul dáwirde Evropa, ásirese onıń qubla aymaqlarında ıssı ıqlım sharayatı hukron bolıp, oǵan tán villafrank faunasiga tán ıssı ıqlım sharayatına uyqas haywanot dúnyası keń tarqalǵan. Dáslepki ashel dáwirine tiyisli arxeologik estelikler Ispaniya, Portugaliya, Fransiya sıyaqlı mámleketlerdiń aymaqlarında kóplegen ushraydı.
Ashel dáwiri aqırına kelip, adamzat jer júziniń keń aymaǵı boylap yoyiladi. Bul dáwir estelikleri Atlantikalıq okeanınan shıǵısda Tınısh, qublada Hind okeanınasha bolǵan jerlerge tarqalǵan. Evropanıń ashel dáwiri xalqı orman fili, bólekan jabayı at, kemshilik jaǵdaylarda bugu, hám nosorglarni ań etip kún keshirimgen. Áyne pıl góshi baslanıwiy adamlar azıq-túlikiniń 5/4 bólegin shólkemlesken. Olja tiykarlanıp jas pıl yamasa onıń balalarına tiyisli bolǵan. Ádetde olja ań etilgen orında tutınıw etilgen. Bul dáwir tiyisli Torralba (Ispaniya ), Ambrone esteliklerinen tawıp úyrenilgen suyek tabilǵan zatları sonnan dárek beredi. Baslanıwiy jámáát aǵzalarınıń ań procesi asa mashaqatlı keshken. Bir ǵana haywandı tutıw ushın bir neshe kunlab haywanlar ızınen ǵalabalıq izgib júriwlerine tuwrı kelgen.