Joba: Kirisiw Tiykarģı bólim Orta Aziyanıń ashel dáwiri arxeologiyası Ashel dáwiri xronologiyası

Ashel dáwiri xronologiyası

Sonı atap ótiw kerek, ashel dáwiri xronologik tárepten shell dáwirinen úlken parq etpesada, ashel quralları shell qurallarına salıstırǵanda hiyle taraqqiy etken. Ashel qurallarında tas uzaqtan uchrindilar alınǵan jay málim formaǵa iye bolǵan. Yaǵnıy bul dáwirde adamlar tas qurallardı qolaylaw formaǵa keltira alǵan. Úshmúyeshlik forma daǵı, uzınchoq, dumaloq hám basqa forma daǵı qurallar payda etińan. Ashel dáwirinde ayırım qurallardıń forması onı isletiw ózgeshelikine baylanıslı bolǵan.
Sońǵı ashelda tábiyaat keskin ózgera baslaydı. Ósimlikler, haywanot dúnyası, ıqlımdıń ózgeriwi baslanıwiy adam xojalıǵına da tásir etedi. Íqlımdıń ózgeriwi jer júzin úlken muzlıqlar orawı menen xarakterlenedi. Muzlıq - adamdıń payda bolıwı dáwiri bolǵan kaynozoy erasınıń tórtlamchi basqıshında jıljıy baslaydı. Muzlıq ızların ilimpazlar ortasha ıqlım regionlarında úyrengenler. Tropik zonalarda muzlıqtıń jılısıwı plyuvia dáwirin (plyuvia-jawın ) qáliplestirgen. Mısalı, bul dáwirde Sahrası Úlkennen dáryalar aqqan.
Ashel dáwirinde Arqa Amerika aymaqları derlik muzlıq penen oralǵan. Qubla Amerikada muzlıq talay tereńligin kirip barǵan. Evropanıń úlken hám Aziyanıń bir bólegin muzlıq iyelegen. Muzlıqtıń orayı Grenlandiya bolǵan. Muzlıq paleolit dáwirinde bir neshe million kv. km. ni shólkemlesken. Onıń biyikligi 1-2 km den artıq bolǵan.
Ilimpazlar tórt márte muz jıljıb kelgen degen pikirdi ilgeri suradi. Muzlıqtıń jılısıwın gints, mindel, riss hám vyurm dep basqıshlarǵa bolǵanlar. Bul terminler Alp tog'idagi awıllar atınan kelip shıqqan. Bul awıllarda muzlıqlar hám muzlıq yotqiziqlari birin-ketin qatlamlanǵan bolıp, onıń ızları XX ásirdiń ortalarına shekem saqlanıp qalǵan. Gints hám mindel muzligi Orta Evropa aymaqlarına jetip kelgen. Riss bolsa jáne de keńlew aymaqlardı qoplagan. Sońǵı ashel dáwiri bolsa xronologik tárepten riss muzligidan aldınǵı basqısh bolǵan. Muzlıqtıń jıljıb keliwi nátiyjesinde suwıqqa shıdamsız haywanlar qirilib ketedi. Olardıń kóp bólegi qubla aymaqlarǵa qaray jıljıdı. Muzlıq menen gúresiw quralları kem bolǵanlıǵı ushın kóplegen baslanıwiy adamlar suwıqqa shıdam bere almaǵan.
Shell hám ashel mákanları ashıq túrdegi mákanlar bolıp, olar shaqmaqtosh sheki onimleri ámeldegi bolǵan aytaqırlarda, tóbeliklerde jaylasqan. Baslanıwiy adamlar óz zárúriyatın qandırıw maqsetinde bir orından ekinshi jayǵa kóship júrgen. Olar tábiyaat daǵı tayın ónimlerdi ózlestirip, turmıs keshirgen. Ańshılıq da olar turmısında tiykarǵı orında bolǵan. Adamlardıń eń áyyemgi shınıǵıwı - terimshilik hám ań-ózlestiriwshi xojalıq dep ataladı.
Shell dáwirinde jasaǵan adamlar az-azdan jer júziniń kóplegen aymaqlarına o'rnasha baslaǵan. Ashel dáwirinde olar arqa aymaqlarǵa qaray jıljıǵan. Ashel dáwirinen adamlar jasalma mákanlarda jasawǵa háreket etedi. Dáslepki jasalma mákanlar - úńgirler edi. Áyyemgi adamlardıń úńgirlerge jaylasıwı hám ornalasıwı menen adamlar kóshpelinchi turmıstan otırıqshı kún keshirimge oǵada basladı. Baslanıwiy topar ishinde áyeller hám er adamlar ortasındaǵı miynet bólistiriledi. Yaǵnıy er adamlar azıq tabıw zárúrshiligi sebepli kóbirek ovga intilgan bolsa, áyeller g'orni qorǵaw, bul dáwirde ózlestirilgen órttı óshirmesten saqlawǵa háreket etiwgen.
Bul dáwir azıqları - jew múmkin bolǵan ósimlik tamırları, ósimlik miyweleri, haywan góshi edi. Jańa kónlikpelerdiń payda bolıwı hám ózlestiriliwi social munasábetlerdi rawajlantıradı. Aldıńǵı processlerdiń rawajlanıwına órttan paydalanıw kúshli dúmpish beredi. Tábiyaat menen gúresiw quralların tabılıwı endigidengi adamlıq mádeniyatı rawajlanıwınıń tikkeley nátiyjesi boladı. Sebebi adamzattı apattan saqlap qalǵan qural - miynet kónlikpesi edi. Sońǵı ashelda adamzat órttan tábiyiy halda paydalanǵan. Sebebi ot - órt suwıqtan, jırtqısh haywanlardan saqlanıw ushın zárúr edi.
Bul dáwirde baslanıwiy adamlar turar jaylarǵa da zárúrat seza basladı. Sebebi ıqlım suwıq, hawa ızǵar bolıp, adamlar úńgirlerdi iyelewge kirisiwedi. Uyań - aste haywan terilariga mútajlik payda boladı. Bul dáwirde xojalıq turmısı júritiliwında da ózgerisler payda boladı. Ózlestiriwshi xojalıqtı tiykarǵı forması bolǵan terimshilik óziniń sheshiwshi áhmiyetin joǵata basladı. Sebebi, suwıq ıqlımda tábiyaatda ushraytuǵın terek miyweleri, ósimlik tamırları siyrek ushırasatuǵın bolıp qaladı. Nátiyjede haywanlardı tutıwdıń áhmiyeti artadı. Uyań - aste tutıw usılları islep shıǵıladı.

Ańshılıqta aǵash nayzalar, shaqmaqtosh qurallar isletiline baslanadı. Jańa sharayat hám jasaw zárúrshiligi mútajlikti qandırıw jolların izlew (qurallardı tolıq jetilistiriw, terinen kiyim tıgıw ), qurallar evolyutsiyasında jańalıqlardı payda bolıwına alıp keledi.