Jo‘rayev 0 ‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri) uchinchi kitob «sharq» nashriy ot-matb aa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati toshkent 2011

4-§. 0 ‘zbekistonda inson huquqlari va erkinliklari
kafolatining yaratilishi
O'zbekiston tarixining mustaqillik yillari avvalgi davrdan farqli 
o'laroq aynan istiqlol tufayli yurtimizda inson huquqlari va erkin- 
llklari kafolati uchun zarur shart-sharoitlar yaratilgani bilan alohida 
ujralib turadi.
Avvalo shuni aytish kerakki, bu 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasida 
o '/ ifodasini topdi. Unda eng oliy qadriyat sifatida davlat va ijtimoiy 
li/.im cmas, balki inson huquqi kafolatlab qo‘yildi. Konstitutsiyaning 
I t-moddasida « 0 ‘zbekiston Respublikasida demokratiya umumin- 
noniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko‘ra inson, uning hayoti, 
oíkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qad­
riyat hisoblanadi», - deb belgilab qo‘yildi.
Shuningdek, Konstitutsiyaning ikkinchi bo‘limi «Inson va fuqa- 
lolurning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari» deb atalishining 
o ‘zi Asosiy qonunning insonparvarligini ko‘rsatadi. Uning har bir 
moddasida fuqarolikka ega bo‘lish va uni yo‘qotish asoslari, shaxsiy 
huquq va erkinliklar fuqarolaming siyosiy huquqlari, ulaming kafo- 
latlanishi o ‘z ifodasini topgan.
0 ‘zbekiston Respublikasi hududida istiqomat qiluvchi fuqarolar 
Imyotning barcha sohalarida iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, madaniy, hu- 
quqiy va boshqa rrftmosabatlarda bir-birlari bilan teng huquqqa ega 
boMdilar.
Ayrim shaxslaming foydalanishi lozim bo‘lgan imtyozlar qonun- 
da belgilanib, ular faqat ijtimoiy adolat prinsiplari asosida bo‘lishi 
ko'rsatib qo‘yildi.
Ayniqsa, fuqarolaming istagan dinga e’tiqod qilishi yoki qilmas- 
ligi qonun bilan kafolatlanib, o‘zlarining ixtiyoriga berilgan bo‘lib, 
bu huquqlaming amalga oshirilishi me’yoriy qonunlar bilan mustah- 
kamlandi. Jumladan, fuqarolaming dinga munosabati 0 ‘zbekiston 
Kespublikasi Oliy Majlisining «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar 
to‘g‘risida»gi (1998-y.) qonun bilan tartibga solindi hamda ulaming 
daxlsizligi to‘la ta’minlanmoqda.
Istiqlol yillaridagi katta yutuqlardan biri shundaki, 0 ‘zbe- 
kistonda shaxs erkinligi, inson huquqlarining muhofazasi va kafo­
lati, e’tiqod, mehnat va kasbni erkin tanlash huquqi, ta’lim olish, 
ijtimoiy muhofaza va boshqa imkoniyatlar qonun bilan himoya qi- 
linadigan bo‘ldi. Bu borada shuni ta’kidlash joizki, hozirgi qiyin 
va ziddiyatli bir paytda mamlakatimizning turli sarhadlariga yaqin 
joylarda umshlar ro‘y berib, qon to‘kilib, begunoh odamlar qurbon
2 2 9

---

bo‘lib, sarson-sargardon kishilar ko‘payib borayotgan bir sharoitda 
0 ‘zbekistonda inson uchun eng oliy ne’mat - yashash va osoyishta 
hayot kechirish huquqi to ia ta’min etildi. Bir so‘z bilan aytganda 
xuddi ana shu murakkab yillarda 0 ‘zbekistonda umuminsoniy qad- 
riyatlaming ustuvorligi yanada mustahkamlanib, yangi demokratik 
jarayonlar odamlar ongi va qalbi orqali o'tkazilib, hayotga tobora 
chuqurroq kirib bora boshladi.
0 ‘zbekistonda mustaqil davlatchilikning jahon andozalariga 
mos keladigan, eng ilg‘or tajribalar asosida vujudga kelgan zamo- 
naviy usüllar joriy qilina boshlandi. Inson huquqlari va erkinliklari 
ustuvorligini ta’minlashning huquqiy asoslari yaratilishiga kirishil- 
di. Xalqaro miqyosda qabul qilingan tamoyillarga asoslanib faoliyat 
ko‘rsatadigan yangidan-yangi huquqiy muassasalar tashkil etildi.
1991-2007-yillarda fuqarolaming huquqlarini aks ettiruvchi, hi- 
moya qiluvchi, ulaming turli sohalardagi faoliyatini tartibga soluv- 
chi 500 dan ortiq qonun va Parlamentning Qonunga tenglashtirilgan 
1000 ga yaqin qarorlari tizimi vujudga keldi. Ikki mingdan ortiq 
Prezident farmoni va Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilingan- 
ligi ayni ana shu tarixan juda qisqa davrda amalga oshirilgan ishlar 
ko‘lamini ko‘rsatadi. Ulaming aksariyati fuqarolar haq-huquqini mu- 
hofaza qilish, bozor munosabatlarini chuqurlashtirish va to‘la qaror 
toptirish asosida fuqarolaming ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy va siyosiy 
himoyalashni ta’minlashga qaratilgandir. Endi hamma gap ana shu 
qonunlar, qarorlar, farmon va farmoyishlaming hayotga to‘la tatbiq 
etilishiga, ulami og‘ishmay amalga oshirishda qolgan. Bu fuqarolar 
turli tabaqasi ma’naviy-axloqiy yetuklik darajasidan tortib, ulaming 
tub islohotlar mohiyatini chuqur anglashi, yangilanayotgan jamiyat 
tamoyillarini o ‘zlashtirish va keng miqyosli siyosiy tayyorgarligiga 
bog‘liq bo‘lgan uzoq muddatli jarayondir.
0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng inson huquqlari 
bo‘yicha rivojlangan demokratik mamlakatlar qo'llayotgan tamoyil­
larga sodiqligini namoyish etib kelmoqda.
Respublikada mustaqillik yillarida inson huquqi va erkinlik- 
lariga doir bir qator xalqaro hujjatlar tan olindi va ular xalq ora- 
sida targ‘ib qilina boshlandi. «Inson huquqlari umumjahon Dek- 
laratsiyasi», «Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risida 
Xalqaro Pakt», «Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida Xalqaro 
Pakt va fakultativ Bayonnoma» shular jumlasidandir. Ular hozirgi 
zamon jahon davlatchiligini va jamiyatni demokratlashtirish jara- 
yonida inson huquqlarini mustahkamlashning asosi bo‘lib xizmat 
qilmoqda.
2 3 0

---

Ayni chog‘da 0 ‘zbekiston inson huquqlariga oid 30 dan ortiq 
asosiy Pakt va Konvensiyaga qo‘shilgan. Bu borada shuni aytish 
kerakki, 0 ‘zbekiston 1996-yilning aprel oyida BMT komissiyasiga 
siyosiy va inson huquqlari bo‘yicha Xalqaro Pakt normalarini baja- 
rish borasida milliy ma’ruza matnini taqdim etdi.
0 ‘zbekistonda yashayotgan har bir fuqaro jamiyat va davlat 
ishlarini boshqarishda bevosita yoki o ‘z vakillarini saylash, o‘zini 
o‘zi boshqarish asosida, referendumlar o‘tkazish kabi demokratik 
huquqiy institutlar orqali qatnashadi. U o ‘z siyosiy huquqlarini kasa- 
ba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga, boshqa jamoat va ommaviy 
tashkilotlarda real ishtirok etish yo‘li bilan amalga oshirishi mumkin. 
Shuning uchun ham «Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi» 
va boshqa jahon miqyosida tan olingan xalqaro huquqiy-me’yoriy 
hujjatlardan kelib chiqib, Oliy Kengash 1991-yil IV sessiyasida 
« 0 ‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to ‘g‘risidagi», 
«Siyosiy partiyalar to‘g‘risidagi» (1996-y.) Qonunlar qabul qilindi.
Jamoat tashkilotlari rolini oshirish, ular faoliyati samaradorligini 
ta’minlash asosida fuqarolami o ‘z-o‘zini boshqarishga tayyorlash, 
mahalliy davlat organlari ishini asta-sekinlik bilan jamoat tashki­
lotlari zimmasiga yuklashning o‘zi insonning yashash huquqini ka- 
folatlash, unga erkinlik berish, ozod tunnush tarzini yaratishning 
debochasidir. 0 ‘zbekistonda mustaqillikning endigina bir yilligi 
nishonlangan payidayoq jamoa birlashmalari faoliyatini qonun bilan 
kafolatlash bu mamlakatimizda jahon andozalariga mos, ayni payt- 
da kelajakka qat’iy ishonch bilan qarayotgan, o‘z istiqbolini aniq 
ko‘rayotgan siyosat mavjudligini ko‘rsatadi.
Yuqorida zikr etilgan qonunlar fuqarolaming ajralmas huquqi 
hisoblangan jamoat birlashmalari tuzish, siyosiy partiyalarga birla- 
shish huquqlarini belgilab berdi.
1995-yil 30-avgustida qabul qilingan «Fuqarolaming huquq 
va erkinliklarini buzuvchi harakat va qarorlar ustidan sudga shi- 
koyat qilish to‘g ‘risida»gi Qonun ham inson huquq va erkinliklari 
to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini mukammallashtirishda muhim aha- 
miyatga egadir.
Istiqlolning dastlabki kunlaridanoq davlat inson huquqlarini mu- 
hofaza etishga alohida e’tibor berganligi bejiz emas. Binobarin, ush- 
bu tushuncha rivojlangan demokratik davlatlarda oliy qadriyat sifati- 
da e ’tirof qilib kelinmoqda.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A. Karimov Oliy Majlisnind^l 996- 
yil 28-avgustida bo‘lib o ‘tgan sessiyasida shu masalaga alohida 
to‘xtalib,