Jumayeva Irodaning Markaziy Osiyo xalqlari manbashunosligi fanidan yozgan kurs ishi

ABU RAYHON BERUNIY ASARLARIGA UMUMIY TAVSIF

Sharq manbalarida aytilishicha, Abu Rayhon yozgan kitob va risolalar qopga solinganda bir tuyalik yuk bo’lar ekan. Haqiqatdan ham shunday. U ilmiy faoliyatini deyarli 16 yoshida boshlagan. Umr bo’yi kitob yozgan, jadvallar tuzgan, tabiat va osmonni kuzatgan, boshqa tildagi asarlarni tarjima qilgan.
XIII asr geografi Yoqut Hamaviyning yozishicha, U Marv shahridagi Jome masjidining vaqfnomasida Beruniy asarlarining 60 sahifaga mayda qilib yozilgan ro’yxatini ko’rgan. Abu Rayhon bu ro’yxatni 65 yoshida bir do’stining iltimosiga ko’ra tuzgan.Mazkur ro’yxat “Fixrist” nomi bilan mashhurdir. Unda Beruniyning 113 asari ko’rsatilgan bo’lib, har bir asar kim uchun va nima sababdan yozilgani aytib o’tilgan, va 70 ta asarning hajmi ham ko’rsatilgan³⁶.
Beruniy tuzgan ro’yxatdan ko’rinishicha, u zijga oid (jadval va kalendarlar to’g’risida ) 18 asar, “shaharlarning bo’yi, eni hamda bir biridan qay tarafda ekanligi haqida” 15 ta asar, “hisob faniga oid 8 ta, “quyosh yo’llari haqida” 4 ta, “zij asboblari va ularni ishlatish haqida” 5 ta, “dumlik yulduzlar haqida” 5 ta, “zamon va vaqtlar haqida” 5 ta, “oy manzillarini tekshirish haqida” 12 ta, “yulduz hukmlari haqida” 7 ta asar yozgan. Uning qo’lida nusxasi qolmagan hamda umrining oxirgi damlarida yoza boshlab tamom qila olmagan va oqqa ko’chirilmagan kitoblari ham bo’lgan. Abu Rayhon yuqorida aytib o’tilgan ro’yxatni tuzganidan keyin yana 13 yilcha yashab, 50 ga yaqin asar yozgan. Sharqshunoslarning taxminicha, Beruniy 150 tacha asarning muallifidir. Ba’zi sharqshunoslar, u 180 tacha kitob yozgan degan fikrda. Uning hatto Bomiyon sanami to’g’risidagi hadisi, Kashmiriyadan kelgan 10 savolga javobi, Nujum ilmidan Balxda berilgan savollar haqidagi, Pushtu kamar to’g’risidagi, risolalari hazilkashlik sa’nati, oltin va kumush qoplash usuli to’g’risidagi kitoblari, she’rlar to’plami ham bo’lgan.
Yoqut Hamaviy “Mu’jam al udabo”(Adiblar qomusi) asarida shunday yozadi: “Beruniy ancha keksayganligi va munkayib qolganligiga qaramay, turli tuman ilmlar tahsiliga munkasidan ketgan, kitoblar tasnifiga sho’ng’igan ekan. U doimo ilmlar eshigini ochar…qo’li qalamdan ko’zi kitobga qarashdan, ko’ngli fikrlashdan sira bo’shamagan. Faqat yilda ikki bor Navro’z va Mehrjon (hosil yig’uv bayrami) kunlarigina tirikchiligi uchun yetarli ovqat va biroz kiyim –



³⁶ WWW.arxiv.uz
kechak tayyorlab olishgagina bo’shar ekan boshqa kunlarda esa mutolaa bilan band bo’lar ekan.
Beruniy katta bir yozuvchi va tilshunus edi. Bu ilmlar yuzasidan uning bir necha asari bor. Ularni men o’zim ko’rganman. Biri Abu Tamomning she’rlariga yozgan sharhlaridir. Uning bu sohadagi ikkinchi kitobi ham bor
Sharqshunoslarning eng so’ngi ma’lumotlariga ko’ra, Beruniy asarlari quyidagicha taqsimlanadi: Astranomiyaga oid asari—70 ta; Matematikaga oid -20 ta; Geografiya – Giodeziyaga oidi – 12 ta; Kartografiyaga oidi - 4 ta; Iqlim va ob-havoga oidi - 3 ta; Mineralogiyaga oidi - 3 ta; Falsafaga oidi - 4 ta; Fizikaga oidi – 1ta; Dorishunoslikka oidi - 2 ta; Tarix, Etnografiyaga oidi – 15 ta; Adabiyotga oid asari 28 tadir³⁷.
P. G. Bulgakovning taxminicha, Beruniy jami o’n ming qo’lyozma varaq asar yozgan. Afsuski shuncha asardan atigi 30 tasigina saqlanib qolgan xolos. Ammo “Xorazm tarixi” “iqlimlar taqsimoti” ( dunyo geografiyasi) nomli asarlari yo’qolib ketgan. Ularni ko’rgan va o’qigan odamlar bo’lgan. Beruniyning “Al Xorazmiy astranomik zijidagi kamchiliklar haqida o’rnak masalalar” degan sharhlardan iborat kitobi bizgacha yetib kelmagan. Hozir bu kitobning Ibn Azra qadimiy yahudiy tiliga tarjima qilgan varintigina bor³⁸.
Beruniy asarlari orasida geografiyaga doir maxsus kitoblar anchagina; uning astranomiya va boshqa sohalarga bag’ishlangan kitoblarida ham geografik ma’lumotlar ko’p. Beruniyning uzunliklar va kengliklar, yer yuzidagi odamzod yashaydigan mamlakatlarning chegaralarini aniqlash, suratga (kartaga ) tushurish, havoning sovushi va isishi sabablari to’g’risidagi asarlari ham bo’lgan.
U Ptolemey “geografiya” siga qisqacha sharh ham yozgan. “Men uning “Kitob taqosim va aqolim (iqlimlar bo’linishi kitobi ) nomli o’z qo’li bilan yozgan asarini ko’rdim. U bu kitobni o’sha yili (1030 yil ) yozgan ekan deb tasdiqlaydi. Yoqut Hamaviy. Bular Abu Rayhon Beruniyning yo’qolib ketgan asarlaridir³⁹.



³⁷ Hasanov. H. Sayyoh Olimlar. T. “O’zbekiston”. 2012 –B. 57.
³⁸ Булгаков. П. Г. Жизнь и труды Беруни. 1972. –C. 76.
³⁹ WWW.Bilim.uz
“Osori boqiya” (“Al- osor al boqiya an al- qorun al-holiya” – Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” ). taxminan 1000 yilda, Abu Rayhon Jurjonda (Kaspiy dengizining janubiy sharqidagi shahar) yashaganida yozib tamomlagan. Bu asar Abu Rayhon Beruniyning birinchi yirik asari bo’lib,Beruniy uni 27 yoshida yozgan. “Hozir ham butun sharq ilmiy adabiyotida bu kitobga teng keladigan ilmiy asar yo’qdir”—deb yozgan edi akademik I.Y.Krachkovskiy “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”da Beruniy o’ziga ma’lum bo’lgan xalqlar: yunonlar, rumliklar, eroniylar, sug’diylar, xorazmliklar, harroniylar, (yulduzga topunuvchilar), qibtiylar, xristianlar, yahudiylar, islomgacha bo’lgan arablar va musulmonlarning butun yil hisoblari, turli bayramlari va mashhur kunlarining mufassal tasvirini bayon etgan.
Akademik S.P.Tolstov bu asar haqida shunday degan edi: “Bu asar Yaqin va O’rta Sharq xalqlarining birinchi navbatda, O’rta Osiyo xalqlarining xo’jalik hayoti, urf-odatlari, marosimlari, e’tiqodlari haqidagi o’ziga xos bir qomusdir. “Yodgorliklar” faqat o’tgan asrning buyuk yodgorligi emas, balki hozirgi kunning ham qimmatbaho boyligidir.
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”ning arab tilidagi nusxasi birinchi marta nemis sharqshunos olimi Eduard Zaxau (1845—1930 ) tomonidan 1878 yili Leypsigda izohlar bilan chop etilgan. Bir yildan keyin Zaxau asarning ingliz tilidagi tarjimasini Londonda nashr etdi. Tarjimaga Beruniyning tarjimayi holi va izohlar ilova qilingan. Bu bilan Zaxau “Yodgorliklar”ni o’rganishga keng yo’l ochib berdi. Zaxauni nashr etgan arabcha nusxasi va ingilizcha tarjimasi XVII- XVIII asrlarda ko’chirilgan to’rtta qo’lyozma asosida amalga oshirilgan edi.Bu nusxalarning hammasi deyarni bitta qo’lyozmadan ko’chirilgan bo’lib, ularda juda ko’p tushub qolgan joylar bor.
Bu o’rinlarni to’ldirish uchun “Yodgorliklar”ning yangi nusxalarini topish zarur edi. 1912-yili asarning ikkita ancha qadimgi qo’lyozmasi topildi. Ulardan bittasi Tehrondagi rus diplomatik vakolatxonasining vakili L. Bagdanov tomonidan qo’lga kiritildi. Hozir bu qo’lyozma Rossiya FA Sharqshunoslik institutining Sankpetrburg bo’limida saqlanmoqda. Bu nusxa 1219-1220 yillarda
ko’chirilgan bo’lib “Yodgorliklar”ning eng qadimgi qo’lyozmasi hisoblanadi. Ikkinchi qo’lyozma Istanbulda topilgan va hozir Istanbul xalq kutubxonasida saqlanmoqda. Zaxau nashr etgan arabcha nusxa asosida 1943-yili “Yodgorliklar” Eron sharqshunosi Akbar Dono Sirisht Sayrafiy tomonidan fors tiliga tarjima qilindi. Nenis olimlari K. Garbers va I. Fyukk Zaxau matnining tushib qolgan o’rinlarini Istambul nusxasi asosida to’ldirilib, 1952-yili qo’shimcha nashr etdilar.
K. Garbers va I. Fyukklarning qilgan nashrini 1959-yili A.B. Xolidov tomonidan rus tiliga tarjimasi bilan qo’shib nashr etildi.
“Kartografiya”(tastih as-suvar va tabtih al- quvar) 10 ta varaqdan iborat risola bo’lib, xorazmshoh Abul Abbos Mamunga bag’ishlangan. Bu risolani olimlar shartli ravishda “Kartografiya”- deb ataydilar. Ushbu asarda Beruniy tarjimai holiga taluqli qimmatli ma’lumotlar keltirilgan⁴⁰. Risolaning kirish so’zida astranomiya geografiya va Kartografiyaning amaliy ahamiyati tushuntirilgan. So’ngra mazkur risolani yozishda foydalanilgan manbalar aytib o’tilgan, yo’l- yo’lakay ularning mualliflarini tanqid qilib, ilgargi olimlarning xatolari “osmon sferasidagi yoritqichlar va suratlar yer kurasidagi shaharlar, tog’lar, dengizlar, daryolar va boshqalarni tasvirlashga erishish qoidalarini qo’llashga meni majbur etdi. Shunday tasvirlash ishini ko’zda tutgan kishi ushbu qoidalarga asoslansin va boshqa narsaga burilmasin” degan. Yana usturlab xillari, gradus to’ri, kartografik proyeksiyalar, sharni tekis qog’ozga tushurish, osmon globusini yasash to’g’risida gapirilgan. “Kartografiya”ni birinchi marta o’rgangan va 1922 yilda qisman nemischa tarjimasini qilgan olim G. Zuter hisoblanadi. Shunday qilib, “Kartografiya” 995 yilgacha yozilgan bo’lib, bu olimning bizgacha yetib kelgan asarlarining eng qadimiysidir.
“Geodeziya” (“Kitobu tahdidi nihoyat al-amokin li- tas’hih masofat al- masokin”—“Turar joylarning oralaridagi masofalarni aniqlash uchun joylarning chegaralarini belgilash haqida kitob”). Bu kitobning bittagina qo’lyozma nusxasi mavjud. Unda “ 23 rajab 426” yozuvi bor; bu – 1025 yil 20 oktabr degani. Kitob shu yili yozib tugatilgan. Aslida Beruniy bu asarni 1017 yilda



⁴⁰ Беруний Абу Райҳон. “ Геодезия” Т. «Фан», 1982. –Б. 25.
Xorazmda yoza boshlab, Qobulda davom ettirgan, va G’aznada nihoyasiga yetkazgan. Bu yakka - yagona qo’lyozma hozir Istambuldagi Sulton Fotih jomesining kutubxonasida saqlanmoqda. ( INV. № 3386). Ayrim tadqiqotchilar “Bu qo’lyozma Beruniy o’z qo’li bilan yozgan” desa, boshqa olimlar bu Beruniy asarining ko’chirilgan nusxasi bo’lishi kerak” demoqdalar
Akademik V.V. Bartold 1926 yili Istambulga borganida mazkur qo’lyozmani varaqlab chiqib, Amudaryoga tegishli bo’lgan sahifalaridan nusxa ko’chirgan edi.V.V. Bartold vafotidan keyin Sharqshunos S. Volin shu parchani uning arxividan olib, ruschaga tarjima qildi. va 1941-yilda birinchi bo’lib ilmiy jamoatchilikni uning mazmuni bilan tanishtirdi. 1947- yili F.Krenkov inglizcha tarjimasini chop ettirdi. 1950 - yilda Yahyo G’ulomov “Beruniy Amudaryo oqimining tarixiy gidrogeografiyasi haqida” nomli maqolasini yozdi. Toshkentlik arabshunos P. G. Bulgakov Misrda ishlagan vaqtida “Geodeziya” kitobining arabcha tekstini alohida kitob tarzida nashr ettirdi. Kitobning geografiyga tegishli qismida u X asr dengizchisi Mafannaning Xitoyga kemalarda borganini hikoya qilgan. O’zining Xorazmda globus tayyorlaganini eslatib o’tgan Xorazm vohasining o’tmishini ham batafsil izohlab bergan.
Kitob beshta nazariy bobdan iborat bo’lib, unda ko’p masala va misollar ilova qilingan. Kitobning Ikkinchi bobida “usturlob va bo’lak asboblar yasashda mashhur bo’lgan O’rta Osiyolik Abu Ahmud Hamid ibn Xizr Xo’jandiy ixtiro qilgan va Ray rasadxonasiga o’rnatilgan Faxri sekstanti ham batafsil tasvirlangan. Ma’lumki, Xo’jandiy 992 yildan Ray rasadxonasida ishlay boshlagan, 995- yilda o’sha yerda Beruniy bilan uchrashgan. (Xo’jandiy 1000-yilda vafot etgan). Beruniyning o’zi xo’jandiy bilan do’st bo’lgan, ilmda hamkorlik qilgan. “U Xo’jandiyni o’rganib, ishlarini targ’ib qildi. Faxri sekstantiga bag’ishlab maxsus risola ham yozdi” - deydi P. G. Bulgakov⁴¹.
Kitobning uchinchi bobida dunyo geografiyasi bayon etilgan. Kitobning beshinchi bobi joylarning geografik uzunligini aniqlash usullariga bag’ishlangan. Umuman bu kitobda taklif qilingan va amalda qo’llanilgan o’lchash
metodlari, asboblari o’rta asrlarda ilg’or usullar va eng maqbul asboblar bo’lgan. Beshinchi bobning oxirida ko’plab misollar keltirilgan; jumladan, Bag’dod bilan Ray, Ray bilan Jurjon, Jurjon bilan Bolxon oralig’laridagi meridian farqini aniqlash usuli, Balx va Jurjoniya shaharlarining uzunlik va kengliklariga asoslanib Omul (Chorjo’y) ning uzunlik va kengligini aniqlash usuli, Balx bilan Buxoro orasidagi masofani ularning kenglik va uzunliklariga qarab aniqlash usullari va boshqalar berilgan. Olim bir necha joylarning kenglik va uzunliklarini shu usul yordamida aniqlagan.
“Hindiston” (“Kitobi fi tahqiqi mo lil hind min maqulatin maqbulatin fil aql av marzulatin”—“ Hindlarning aqlga sig’adigan va aqlga sig’maydigan ta’limotlarini aniqlash kitobi ”) ni olim 1020 yilda yoza boshlab, 1030-yil yozda tamomlagan; Kitobni o’z do’sti va ustozi Abu Sahl Tiflisiyga bag’ishlagan. Bu kitob “Hindiston tarixi” nomi bilan mashhurdir. Beruniyning bu asari ustida 1888-yili Londonda mazkur kitobning arabcha teksti bilan inglizcha tarjimasi nashr etilgan 1958 yilda Hindistonda arabcha nusxasi Ikkinchi bor nashr etildi. Ruschaga tarjimasi 1963-yilda, o’zbekcha tarjimasi esa 1965-yilda Toshkentda bosilib chiqdi. Allomaning ushbu asari muqaddima va sakson bobdan iborat.
“Beruniy – deydi Chaterji,- birinchi hindshunos olim bo’lishi bilan birga, barcha davr hindshunoslarining ham eng yirigidir. Bir tomondan o’zining har tomonlama va aniq ma’lumotlari tufayli, ikkinchi tomondan juda ham sabr – toqati va xolisligi tufayli Beruniy insoniyatning eng buyuk mutafakkirlaridan hisoblanishi kerak.⁴²
Beruniy bu asarda o’zi ko’rgan va aniqlagan narsalar haqida hikoya qiladi. Beruniy o’z kuzatishlari natijasida bir qancha shaharlarning kengliklarini aniqlagan. Jumladan, Lohur, Kashmir, G’azna, Qobul, Gandiamir, Dunpur, Mandakkapur, va boshqa shaharlarni uzunlik va kengliklarini aniqlagan. Olim Hindistonning Nandna qal’asida Beruniy Yer shari aylanasini o’lchagan. Hindiston siyosiy arbobi Javoharlal Neru “Hindiston Kashfi” kitobida Beruniyning mazkur



⁴² Каримов. У. Беруний -ўрта асрнинг буюк олими. Т. «Фанлар академияси» 1950. – Б. 27 .
asari xususida bunday degan: “Beruniy yunon falsafasini o’rgandi Hind falsafasini mutolaa qilmoq uchun sanskirit tilini o’rgana boshladi. Beruniy hind va yunon falsafasini solishtirdi ulardagi mavjud umumiylikni ko’rib hayratda qoldi. Orani xudbinlik kayfiyatlari buzib turgan paytlarda ham Beruniy, begona odam bo’la turib, bu o’lka kishilari ahvolini to’g’ri tushuntirishga harakat qildi.⁴³
Rus sharqshunosi akademik B. Rozen “Hindiston” kitobiga “ Sharq va G’arbning qadimgi va o’rta asr kitoblari orasida tengi yo’q asar” deb baho bergan. “Hindiston” kitobini tahlil va targ’ib qilishda sharqshunoslardan A. Rasulov A. Irisov filosoflardan M. Barotov O. Shamanovlar A.Sharipov adabiyotshunoslardan A. Po’lotov S. Yo’ldoshovlarning xizmati katta.
Beruniy shunday degan: “Men Hindlarning ikki kitobini (“Sankx’ya” va “Patanjala” arab tiliga tarjima qilgan edim” “Men Evkid va Batlimusning “ Almajistiy” kitobini hindlar uchun tarjima qilib, ularga astrlobiya sa’natini yozib berdim. Hindlar orasida ilm tarqatishga va ularga yo’q ilmlarni bor qilishga qiziqaman”, - deydi Abu Rayhon Beruniy “Hindiston” kitobida.
“At – Tafhim” (“ at - Tafhim li avoili sinoat at- tanjim”) – “Nujum san’atining avvalini tushuntirish” ya’ni “astronomiya ilmidan boshlang’ich ma’lumotlar” ) kitobi 1030 yilda yozilgan. Uning yozilgan yili sahifalarida bir necha bor: “420 hijriy qamariy, 398 yazdigard va 1341 Iskandar yili” deb ko’rsatilgan.
“At – Tafhim” - Beruniyning ikki tilda: arabcha hamda forscha yozgan yirik asarlaridan biridir. Bu kitob qolmozmalarining nusxalari ko’p. Toshkentdagi sharqshunoslik qo’lyozmalar fondida 445 va 3423 raqamli qo’lyozmalar saqlanmoqdaki, bular ehtimol eng mukammal eng birinchi nusxalardan hisoblanadi.
1934 yilda “At – Tafhim” ingliz tiliga tarjima qilindi. Fors tilidagi nusxasi Eronda nashr etildi. Tojik tilida 1973 yilda, rus tilida 1975 yilda chop etildi.



⁴³ Беруний туғилган кунининг 1000 йиллигига бағишланган тўплам. Т. «Фан», 1973. – Б. 77.
“At – Tafhim” mazmuni tahlil va targ’ib qilish ishiga astronom G’ Jalolov, matematik B.A Rozenfeld va A. Abdurahmonov, arabshunos
A. Ahmedovlar faol hissa qo’shishdi.
Beruniy bu kitobni tushunish oson bo’lishi uchun uni xorazmlik Rayhona Hasan qizining iltimosiga ko’ra 530 tacha savol va javob tarzida yozganligini aytgan. Unda hisob geometriya, geografiya, astronomiya kalendar masalalari yoritilgan va juda ko’p shkllari bilan izohlangan. Doira shaklidagi dunyo xaritasi ilova qilinga
“At – Tafhim” ning to’rtinchi bobi “Ma’mura va obod yerlarning chegaralari” degan sarlavha bilan berilgan bu asarni umuman Geografiya deyish mumkin. Bu bobda 35 savolga javob berilgan: “Yerning kattaligi qanday?” “Yerning Ma’mura qismida dengizlar qanday joylashgan?” “ Ekvator qayerda va uning xosiyatlari nimada?” “ Shaharning kengligi qanday?” “ Iqlimlar nima?” va boshqa shu kabi savollar qo’yilgan.
“ Qonuni Mas’udiy” (“al- Qonun al- Mas’udiy fil hay’a van nujum” Astronomiya fanida Mas’ud ismiga yozilgan qonun”). Beruniyning eng yirik asari bo’lib, muallif umrining oxirgi yillarida yozgan. Asar Sulton Mas’udga bag’ishlanganligi tufayli uni 1030 yillardan yozila boshlab 1036 yilda tugatilgan degan xulosaga kelsak bo’ladi.
Asarning qo’lyozma nusxalari 10 tacha bo’lsa kerak asar jami 12 maqoladan iborat har maqola bir necha bobga bo’lingan. 1- maqolada olamning geosentrik tuzilishi Ptolomey fikricha bayon etilgan. 2- maqolada yillar va kalendarlar, 3- maqolada trigonometriya ma’lumotlari , 4- maqolada sferik astranomiya va joylarning kengliklarini belgilash usullari, 5- maqolada joylarning uzunliklarini belgilash usullari, 6- maqolada Quyoshning harakati, 7-8- maqolada oyning harakati 9-11 maqolada yulduzlar va sayyoralar harakati bayon etilgan. 12- maqolada esa munajjimlarning yil hisobi tahlil qilingan. Bu asarda Beruniy 603 joyning geografik kordinatalari berilgan.
Maskovalik astronom U. Sodiqov, toshkentlik astronom G’ Jalolov kartograf M. Teshaboyev va geodeziyachi K. Norxo’jayevlar “Qonuni Mas’udiy” asosida olib borgan tadqiqotlari natijalarini e’lon qildilar⁴⁴.
Bu asar o’rta asrlarda Sharqda Beruniyning boshqa asarlariga nisbatan ko’proq mashhur bo’lgan va olimlar tomonidan yuksak baholangan. Masalaan Yoqut Hamaviy bu asar astronomiya va matematika sohasida yozilgan barcha kitoblar izini o’chirib yubordi” deydi. Darhaqiqat, Beruniy bu kitobida astronomiya va matematika fanlari sohasida o’zidan oldingi olimlar tomonidan qo’lga kiritilgan yutuqlarga yakun yasash bilan birga, o’zi ham bu fanlarga juda ko’p yangiliklar kiritdi.
Beruniy hayotining so’ngi yetti yili Mas’udning o’g’li Sulton Mavdud (1041 – 1048) davriga to’g’ri keladi. Bu davrda ham olim samarali ilmiy ishlarini tinmay davom ettirdi. Beruniy o’z asarlarining ro’yxatini tuzgandan keyin yana ikkita muhim asarini yozgan.
Bulardan biri “Mineralogiya” “al – Jamohir fi ma’rifat al – javohir” (Javohirlarni bilish uchun ma’lumotlar to’plami”) nomli kitobi bo’lib, unda qimmatbaho minerallar va metallar haqida fikr yuritiladi. Bu asar 1048 yilda G’aznada yozilgan.
A. M. Belenskiy bu kitobni rus tiliga tarjima qildi. Toshkentlik geolog professor A. I. Islomov o’zining o’rta osiyodagi geologik bilimlar tarixiga bag’ishlangan asarida “Mineralogiya” kitobini mufassal tahlil qilib, maqola yozdilar. O. Akramxo’jayev ham “Mineralogiya” kitobini mufassal tahlil qilib, maqola yozdilar. Fan uchun shunisi muhimki, Beruniy tarixda birinchi bo’lib, qimmatbaho toshlarning solishtirma og’irligini aniqlashga kirishgan. Buning uchun oltinni andaza qilib olgan⁴⁵.





⁴⁴ Садыков. Х. У. Бируни и его работы. «Наук». 1950. –С. 23-25.
⁴⁵ WWW.Ziyonet.uz
O’sha davrda Basra (Iroq), Kashmir, Badaxshon va Xuroson chet elga silliqlangan qimmatbaho toshlar sotadigan markazlar hisoblangan. Beruniy Badaxshon haqida bunday degan: “Badaxshonning o’zida toshlar qazib chiqarilmaydi, Badaxshonda chetdan keltirilgan toshlar tarashlanadi Badaxshon bu toshlar uchun bir darvozadirki, shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqaladi”.
“Mineralogiya” kitobida mana bu satrlarni ham o’qish mumkin: “Al habashi degan tosh mutlaqo Habashistondan olinmaydi, balki habashlarning oppoq yaltiroq tishiga o’xshatib berilgan nomdir…. Rus, Rum va Slaviyanlarning qilichlari Shoburkon qilichidan yasaladi. “Qalayi deb yuritiladigan qilich Qala mamlakatidan (Malakka yarimoroli ) keltiriladi shuning uchun bu metall qalayi deb yuritiladi”.
“Yoqut – javharlar orasida birinchisi nafisrog’i va eng
qimmatlisidir.
Olmos. Olmosning ismi hind tilida hiro, rum tilida azmis va admantundir. Yoqub Kindiy: admantunning ma’nosi – sinmaydigan narsa, deydi. Bu toshni xususiyati shundayki, bu toshni hech narsa kesa olmaydi va sindira olmaydi.
Marvarid. Suv hayvonining jinsi bo’lib o’sishi bilan boshqa toshlardan farq qiladi (uni dengizga sho’ng’ib dengiz tagidan topadilar).
“ Saydana” (“ Kitob as- saydana fit- tibb” – Dorivor o’simliklar haqida kitob) bu asar yevropa tillarida “ Farmakologiya” deb atalgan. Bu asar Beruniyning 1047-1048 yillarda arab tilida yozgan eng oxirgi yirik asaridir. Asarning arabcha orginali faqat bir nusxada bo’lib, o’sha nusxasi Turkiya kutubxonalaridan birida topildi⁴⁶.

Farg’onalik tabib Abubakr ibn ali Kosoniy mazkur asarni 1211 yilda Hindistonda fors tiliga tarjima qilgan, 1279 – 1280 yillarda Al G’azanfar undan nusxa ko’chirgan. Bu nusxa Buyuk Britanyaning London muzeyida saqlanmoqda. Uning faqat muqaddima qismi nemis va turk tillariga tarjima qilingan.
⁴⁶ Садыков. Х. У. Бируни и его работы. «Наук». 1950. –С. 32.
O’zbek sharqshunosi himik va filolog Ubaydulla Karimov bu asarni mukammal ravishda rus tiliga tarjima qildi, ana shu tarjima olimning tahlili izohlari va ko’rsatgichlari bilan nashr etildi.
“Saydana” asari alifbo tartibida yozilgan bo’lib, unda dunyodagi 1116 xil dorivor o’simliklar, dorilar, mevalar hayvonlar va ularning ta’siri to’g’risida qimmatli ma’lumotlar bergan. Ularning turli tillarga atalishi ko’rsatilgan “Saydana”da 400 dan ortiq qishloq, tog’, daryo, shahar va orol nomlari
keltirilgan. Beruniy “Saydana”da “Surmaning eng yaxshisi Isfahondadir⁴⁷.
Banan – uning vatani Ummon … odam bo’yi o’sadi.
Asarda choy to’g’risida ham ma’limotlar berilgan. Shunisi qiziqki, Beruniy asarlaridan keyin to XVII asrgacha biror bir Sharq xalqlari asarlarida choy haqida yozilmagan. XVII – XVIII asrlardagi manbalarda esa, Beruniyning choy haqidagi ma’lumotlari takrorlangan.