Jumayeva N. A. Osiyo xalqlari etnologiyasi Metodik qo’llanma

Antropologik tip - muayyan hududga mansub odamzotning tuzulishidagi irqiy turg‘un belgilarning shakllangan majmui. Bu atama bilan katta irqlar, ularning bo‘limlari ham ifodalanadi.
Genealogiya (yunon.shajara) - yordamchi tarix fanlardan biri XVII-XVIII asrlarda vujudga kelgan. Bilimlarning amaliy sohasi, shajaralar tuzish, urug‘ va oilalarning kelib chiqishi, ayrim shaxsning tarixiy va qarindoshlik aloqalarini o‘rganadi.
Genezis (yunon.) - kelib chiqish. Etnologiyada xalqlarning kelib chiqishi.
Jamoa (ar.) - kishilarning qavmiga uyushuv shakli. Jamoa asosan ibtidoiy jamiyat tuzumiga xos bo‘lib, ayrim hollarda sinfiy jamiyatda ham uzoq vaqt saqlanib qoluvchi kishilar birlashmalari shakllaridan biri. Jamoa uchun ishlab chiqarish vositalari (ko‘pincha erga) birgalikda egalik qilish, o‘z-o‘zini idora etish huquqidan to‘la yoki qisman foydalanishi xarakterlidir. Jamiyat tarqqiyoti jarayonida jamoaning shakli va mazmuni o‘zgara beradi. Jamoaning urug‘ jamoasi, qishloq jamoasi, uy, oila jamoasi, qo‘shnichilik jamoasi yoki hududiy jamoa kabi ko‘rinishlari mavjud.
Initsiatsiya (lot.) - bag‘ishlash, ibtidoiy davrda o‘smirlarni voyaga etgan erkak va ayollar safiga o‘tkazish marosimiyu islomda o‘g‘il bolalar sunnati initsiatsiya hisoblanadi.
Innovatsiya (lot.) - yangilanish, meros va an’analarni avloddan-avlodga o‘tishi natijasida madaniyatda vujudga kelgan yangi ko‘rinishlar.
Integratsiya (lot.) - tiklanish, to‘ldirish, turli xalqlarning birlashuvi, turli etnoslarning bir hududida etnik-madaniy aloqalarini o‘rnatish jarayoni.
Irq (ar.) - ildiz, tomir, odamlarning kelib chiqishi, gavda tuzilishi va qiyofasi o‘xshash bo‘lgan tarixan tarkib topgan hududiy birligidir. Kishilarning tana tuzilishi, tashqi qiyofasi (teri, ko‘z va suyagining rangi, soqolining siyrak yoki qalinligi, bo‘y-basti, yuz tuzilishi, bosh suyagining shakli, qon guruhi) va boshqalariga qarab guruh-guruhga ajratiladi. Jahondagi barcha xalqlar to‘rtta katta irqlarga bo‘linadi: evropoid (evrosiyo), mongoloid (osiyo-amerika), negroid va astroloid (Okeaniya). Bulardan tashqari irqiy birikmalar ham mavjud. Har bir irq yana bir qancha mayda guruhlarga ham bo‘linadi.
Irqlar - Homo Sapilns turi ichidagi sistematik guruhlar. Har bir irq o‘ziga xos irsiy belgilar, mas, ko‘z, soch va teri rangi, yuz va bosh qutisiga binoan boshqa irqlardan farq qiladi. Hozirgi odamlar 3 ta ekvatorial (negroid, avtraloid, evrosiyo), evropoid (osiyo-amerika, mongoloid) yoki 5 ta (negroid, avstraloid, evropoid, mongoloid, amerikan oid) yirik irqlarga bo‘linadi. Har bir irq ichida yana kichikroq irq, ya’ni kenja irq bo‘ladi. Masalan, ekvatorial irq, negr, negrill, bushmen irq, negr, negrill, bushmen irq, avstraliya va boshqa irqlarga, evropoid irq esa Atlantika-Boltiq, Hind-O‘rta dengizi, o‘rta Evropa va Arktika, janubiy Osiyo va boshqalarga ajraladi.
Irqlar paleolitning syunggi davrlarida bundan 40-30 ming yil avval odam er yuzini egallashi bilan shakllana boshladi. O‘sha davrda ko‘pchilik irq belgilari moslashish xususiyatiga ega bo‘lganligidan muayyan muhit sharoitida tabiiy tanlanish tufayli mustahkamlanib borgan. Masalan, ekvatorial irqda terining qora rangi ultrabinafsha nurlar ta’siridan himoyalovchi, burun qatagining keng bo‘lishi, nam tropik iqlim sharoitida suv bug‘lanishini kuchaytiruvchi, tananing uzun bo‘lishi, tana yuzasining tana hajmiga nisbatan kengaytirish orqali termoregulyasiyani amalga oshiruvchi vosita sifatida vujudga kelgan.
Barcha irqlar homo Sapilns ga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarga ega, ularning barchasi biologik va psixik jihatdan teng bo‘lib, evolyusion rivojlanishning bir xil pog‘onasida turadi. Hamma irqlar madaniyat va sivilizatsiya eng yuqori darajada rivojlanishida bir xil imkoniyatga ega. Hozirgi zamon fani mavjud irqlar bir xil qobiliyatga ega emasligi, ular evolyusiyasining turli bosqichlarida turganligi to‘g‘risidagi irqchilik g‘oyalarini inkor etadi. Odam irqlarni millat, «til guruhi» tushunchalari bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Bitta millat tarkibida har xil irqlar va aksincha bitta irqning o‘zi turli millatlar tarkibiga kirishi mumkin.