Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

ZAKİRİN İNQİLAB ƏNDİŞƏSİ
Zakirin zamanı Azərbaycanda ticarətin inkişafına və dərə­bəy­liyin sarsmasına təsadüf edir. Çar Rusiyası sənayei pro­teqsionizm siyasəti sayəsində get-gedə yüksəlir, daxili bazar genişlənir və Azərbaycan kibi xüsusi sənayedən məhrum bir ölkə də yavaş-yavaş mərkəzin fab­rika məmulatilə dolmağa başlayır. Artıq Hacı Qaralar yerli mə­mulat deyil, fabrika malları satmağa başlayırlar. Ticarət kapitalının artması dərəbəylik təş­ki­latına böyük zərbələr vurur. “Əsil” və “nə­cib” bəyzadələr ti­ca­ri kapitala boyun əyməyə məcbur olurlar. Hey­dər bəy kibi za­dəgana mənsub bir şəxs toy eləməyə pul tapmayır və borc təmənnası ilə Hacı Qara kibi “alçaq” sinifə mənsub olan bir zatə müraciət eləyir.

Mirzə Fətəli “Hacı Qara”da bəyləri yoxsul və düşgün bir halda göstərir və səbəbini də onların çalışmamasında görür. Heydər bəyin quldurluğunu bilən naçalnik ona nəsihət edir: “Heydər bəy, – deyir, - rahat dur-otur, quldurluq etmə, yol kəsmə, oğurluğa getmə”. Heydər bəy cavabında: “Naçalnik, biz də bu əmrə raqib də­yilik, amma sizə lazımdır ki, bizim kimi nəcib kimsələrə bir çö­rək yolu göstərəsiniz”. Naçalnik Heydər bəyə çörək yolu gös­tərir, deyir: “Hey­dər bəy, cüt ək, bağ becər, alış-veriş elə”. Təbiidir ki, naçalnikin nəsihəti Heydər bəyin heysiyyətinə toxu­nur. Əmək kibi “alçaq” peşəni Binazor ermənilərinə və lənbəran­lılara layiq görür.

Mirzə Fətəlinin heysiyyət deyə irəli sürdüyü məsələ qismən doğrudur: bəylər ata minib yol kəsməni, quldurluq eləməni sinfi şərəf ədd edirdilər. Lakin burada ən böyük amil bəylərin zəhmətə alışmadığından doğurdu. Zakir-Mirzə Fətəli dövrün­dən əvvəl bəylər yaxşı yaşayırdılar,keyfləri yerində idi, çünki rəiyyət bəhrə verər və biyara gedərdi. Ənənəvi “ağa deyir, sür dərəyə – sür dərəyə” şüarı rəiyyət arasında qüvvətli idi. Bəyin hökmü hər yerdə keçirdi. Odur ki, maddi ehtiyac duyulmazdı. Halbuki Zakir – Mirzə Fətəli dövrü bəyləri[ni] düş­gün­lük və böh­ran içində görürük.

Təbii o zaman varlı bəylər də az deyildi, lakin bunların da böh­ran keçirdikləri ədə­biyyata sirayət etmiş[dir]. Zakir bu təş­viş içində çarpınan varlı bəylərin nümayəndəsidir. Qocalığa dair yazdığı bir şerində Zakir maddi vəziyyətini böylə təsvir edir:

Zakirəm, türfə xiyabanilə bağım vardır,

Yatmağa-durmağa zəngin otağım vardır,

Nə qədər aş-plov yesə qonağım, vardır…
Zakir mühitin dəyişməsini duyaraq, özgə əməyi ilə toplanan bu zənginliyin baqi qalacağından şübhələnir. Cəfərqulu xan Nə­vaya yazdığı məktubunda rəiyyətin “qudurğan­lı­ğından” şi­ka­yət eləyir:

O kəslər ki, tanımazdı evladın,

İndi famil ilən çağırdır adın.

Gördü ki, bilən yox ağzının dadın

Quyruğa tən edir …lı içəlat…
Zakir rəiyyəti kirli içalata və bəyləri quyruğa bənzədir. Qiy­mət və məzmun etibarilə quyruq içalatdan yüksək olan kibi, bəyləri də oylə yüksək görür.

Hər halda Zakir nə deyirsə-desin, nə kibi nəzəriyyə yürü­dür­sə-yürütsün, bəylərin vəziyyətlərinin sarsıldığı göz önün­də­dir. Yenə eyni şerində Sarıcalı kəndinin xalqını eşşəyə, bəy­lə­ri ata bənzədir:

Sarıcalı adın gətirmə dilə,

Var imiş Xudadan, əlbəttə, belə,

Eşşək az qalıb çata mənzilə

Anı bundan sonra duta bilməz at…

Zakirin rəiyyət haqqında bu qədər kəskin ləfzlər qollandığı­nın səbəbi aşkardır: fabrika məmulatının ucuzluğu, əl sənət­lə­ri­ni bazar­dan çıxarır, kəndli məhsulunu satıb tacir yanına yü­yü­rür. İmdi əsli ağalıq zadəganda deyil, burjuaziyada toplanır. Zadəgan özü də bur­jua­ziyaya möhtacdır: mal alır, çox zaman borclu qalır, borcunu belə vaxtında ödəyə bilməyir. Çünki rəiy­yət əvvəlki faydanı verməyir. Bəyi saymazlığa başlamış[dır]. Bu dərd əsilzadə Zakiri incidir. Əvvəllər qorxusundan titrəyən kəndli imdi bəyin ağalığına inanmayır. Bu halı Zakir böyük bir kədərlə anladır:
Lağ-lağı deyildim belə, billah, keçən oqat

kəndin zənü mərdi,

Bir nəfsə əyər zərrəcə təqsir ola isbat,

yapraq tək əsərdi.

Hərgah desəydim, özünü get qayadan at,

filfor gedərdi.

Saymaz məni əknun Tükəz oğlu kimi bədzat,

çəkimmi bu dərdi?

Dünyada bu halilə dəxi mən nə qalayım,

yetməzmi bu zillət?

Zakirin zillətinin əsli səbəbi burada göstərdiyi saymamazlıq mə­sələsi deyil. Zakir iqtisadi vəziyyətinin pozulacağından təş­vişə düşür:
Tökülüb çöllərə mülkü malimiz,

Günbəgündən yaman olur halimiz.

Maşallah, gecə-gündüz valimiz

Çalır partapyan, oynayır bilyart.

Zakirin ümidi valiyədir, vali də hərcmərcliyin önünü almaq əvəzində, keyfi ilə məşğuldur.

Nəvaya yazdığı şeri məktubda Zakir bir çox xan-bəy adı sa­dalayır və deyir ki, bunlar sağ olsaydılar, “nezlik ilə həll olurdu müşkülat”.

Zakirin talesizliyindən dağları dağıtmağa iqtidarları olan bu şəxslər artıq bərhəyat deyillər. Odur ki, kədərlə yazır:

Adəm gedib, ölkə qalıbdır xali,

Qorxuram pis gələ bu işin dali.

Hanı lələ Həsən, hanı Zülfəli?

Kişilər var idi ali dərəcat…
Bu “alidərəcat” adamlar Zakirə lazım idi: onların vasitəsilə, bəl­kə də, baş qaldırmış “gədə”ləri susdurardı. Lakin bu müm­kün idimi?
İddiayə düşüb hə yetən gədə

Börkünü dik qoyub, danışır hədə.

Hər gün təsadüf etdiyi bu hədələrdən başqa, o zaman Əf­qa­nıstanda baş vermiş üsyan da, şübhəsiz ki, Zakirə fəna bir tə­sir bağışlamışdı. Bəlkə də, bütün əndişəsi o hadisədən son­ra doğmuşdur. XIX əsrin birinci yarısında ingilis ordusu Kabulu və İran qoşunu da Heratı tutmuşdu. 1842-ci ildə əfqanlar üs­yan edərək bütün ingilisləri qırdılar və işğal ordusundan yalnız bircə adam qaçıb, canını qurtara bildi. Zakir bu hadisəyə qarşı olan əlaqəsini aşağıdakı şerində bildirir:
İşlər çox yamandı, pənah Xudaya,

Görmədinmi, düşmən aldı araya,

Viran oldu Kabil, dağıldı Herat.
Böyləcə, üsyan ehtimalı qarşısında Zakiri əndişədə görü­rük. “Asa­yişi” təmin etməyə təyin olunan çar məmurları Zakirin iz­ti­rablarını təskin etməyə müstəid deyillər. Vali keyfə məşğul, mu­rov­lar rüşvətxor, bütün məmurlar şərab və kart düşgünü. Bürokratizm çar idarəsini süst və durğun bir hala gətirmişdi:
Ərzə verə bir adəmin pədəri,

Fərzəndinə olmaz zahir əsəri.

Yetmiş ildən sonra nəvvadələri

Məyər ondan tapa bir rahi-nicat.

Çar məmurlarından məyus olan Zakir ruhanilərə də ümid bağlaya bilməyir. Din[in] xüsusi əmlakı tanıyan, fəqirləri səbrə dəvət edən, zülm görənlərə axirətlə təsəlli verən bir qüvvə ol­duğunu Zakir gözəlcə bilirdi. Ruhanilər vəzifələrini bilərək din ehkamını xalq arasında nəşr etməli idilər. Halbuki Zakir bunu görməyir. Biləks, mollalar məzhəbbazlıq edərək, ixtişaşa sə­bəb olurlar. Rüşvət burada da əxlaqa hakimdir:
Hamı qavğaları bəhri-drəmi-əqmişədir

Hamı təqvaları şali-əməli-kirmani.

Böylə nümayəndələri olan bir dinin nə kimi təsiri olacağı bəli: etiqad və iman pozulmuş, ənənə yıxılmış, “gədə”lər artıq heç bir müqəddəsata baş əymək istəməyirlər.

Zakir bütün şiddətilə mollalara hücum edir:

Hərci-mərc eylədilər məzhəbi-isna əşəri,

Etdilər zirü-zəbər barəkəyi-imani.

Hər əlif-bey oxuyan adını ruhani qoyub,

Bilməz öz əbcədini, ruhə çəkər sohani.

Alimi, fazili, ustadi, müridi, mürşüd

Nə qədər görsən dövridə-sərgərdani…

Deməli, Zakir nə çar, nə də din məmurlarında nicat yolu gör­­məyir. “Türfə xiyaban ilə bağ” və “zəngin otağı” ətrafında do­ğan ən­dişələrini yox etməyə bircə çarə bilir – o da din və mil­lət ayrılığı olmadan bütün mülkədarların “yekzəban” olma­sı­dır:
Kişi dövlətinə pasiban gərək,

İşarə anlayan, söz qanan gərək,

Bu devridə adəm yekzəban gərək,

Ərməni, müsəlman, tərəkəmə, tat.

Dərin dindar, mötəqid şiə Zakirin ağzından çıxan bu bey­nəl­xalq “yekzəbanlıq”da heyrət yeri yoxdur: zadəgan mənafei bunu tələb edir. Zakir eyni dindən olan “gədələr”ə hücum et­məyirmi? Çar-mül­kədar hökumətinə qarşı üsyan edən ləzgilər müsəlman deyildilərmi? Zakir silaha sarılıb, “müsəlman” ləzgi­lərlə müharibəyə getmədimi?..

Əsərlərini tədqiq edərkən, Zakir acı əndişəli bir zadəgan şairi sifətilə qarşımızdan keçib gedir.

Yusif Vəzir

YENİ BAŞLAYANLARA MƏSLƏHƏT