Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

YeniyetmƏlƏr haqqında

Gənclərin əsərlərini oxumaqda davam edirik. Yazıda ən bi­rin­ci yer tutan savada heç də əhəmiyyət verilməyir. Adam dahi mün­də­ri­cəli bir əsər də yazsa, imla səhvi o əsəri gözdən sala bilər. Halbuki bizim bu gün təhlil edəcəyimiz yazıların hər bir sətrində hədsiz səhv­lər var.

Yoldaş M.G.Nialın “Pasportlu şəhər”i bu savadsızlığın nü­mu­­nəsi ola bilər. Görünür, müəllif qramer deyilən şey ilə tanış deyil, böyük hərf harada yazılır, ahəng qanunu nədir, ədəbi dil və məhəlli şivə nədir… bunların heç birindən Nialın xəbəri yox­dur. Yoldaşın cümlələrindən birini eyni ilə buraya köçü­rü­rəm: “Nataryost Müdiri ağır bir Tavr ilə nə vaxt süzün səsiniz verilər isə o zaman lazımi yoxlamalar ilə də süzün ayrılıq ka­ğızınız düzələr”.

Əbülfəz Dəqiqin “Yəhya”sında da savada az diqqət verilir. Əlavə olaraq Dəqiq qələmini zorlamağa çalışır, nəticədə də qey­ri-təbiilik əmələ gəlir. Nümunə üçün bir neçə cümlə göstə­rim: “Günəş yenicə öz mavi tellərini qarşıdakı təpənin arxasın­dan ətrafa yayırdı”; “Göz­lə­rini yarımqırıq həyət qapısının düş­gün görünüşünə rəbt edib”; “Sözlərini yarım cingiltili ahəng ilə öylə dedi ki, Yəhyə bənizində sözlər təsiri ciddi bir hərəkət doğultmuş kibi oldu…”; “Yəhyə qımıldanmadan bir-iki addım atdı…”

Əvvəla, bu cümlələrdə doğru olmayan şeylər göstərilir: gü­nə­şin telləri mavi olmaz, adam qımıldanmadan addım ata bil­məz; ikinci ifadə dolaşıqdır, anlaşılmayır. Ədəbi dilin başlıca məqsədi fikri aydın ifadə etməkdir. Bundan başqa, ifadə zərif, lətif və şux ol­ma­lıdır. Ədəbi dil ilə danışıq dilinin arasındakı fərq ədəbi dilin yük­sə­lib, təbəllür etməsindədir. Böyük rus şairi Puşkin ədəbi dil yaratmaq üçün danışıq dili ilə xalq ədəbiy­ya­tından istifadə olunmağı tövsiyə edir. Bu fikir, bizcə, doğru fi­kir­dir. Vaqif və Aşıq Ələsgərin təbii ifadələri folklor şerinə ya­xın bir tərzdə yazdıqlarından irəli gəlir. Folklorumuzda gözəl təs­virlər, təşbehlər, istiarə və cinaslar var. Hər şeydən də çox səmimi ifadə var…

Gənclərimiz dillərini yüksəltmək üçün bu vasitələrdən istifa­də etsəydilər də…

Ə.Səmədli və A.İbrahimin yazdıqları “Dalğalar gülüm­sü­nür”­də də eyni savadsızlıq və dil pozuqluğu görünür.

Qəmbər Bədəlin “Aldanmış”ı dil, üslub etibarilə başqalara nis­bə­tən daha irəlidədir. Lakin Q.Bədəl də başqa qüsura qa­pılır. Əvvəla, lüzumu oldu-olmadı, əcnəbi kəlməsi işlətməyi çox sevir. Xırda bir hekayədə pritça, affektasiya, kapriz, orqa­nizm, gilyotina, moral… kibi sözlərə rast gəlirik. Ədəbiyyatda böylə sözlərin lüzumundan artıq qollanmasına “barbarizm” deyilir. Bu kibi bilgi satmaq qüsur sayılır. Lakin məsələ əcnəbi sözlərindən tamamilə vaz keçməkdə deyil. Dil genişləndikcə başqa dillərdən söz almalıdır. Bu gün tele­fon, teleqraf, qra­mo­fon, tramvay, zavod, fabrik… kibi bir çox sözlər dilimizə daxil olmuş və özlərinə haqq qazanmışdır. İnternasional kəl­mələr əvəzində yeni türk sözləri uydurmaq ifrata varmaq de­məkdir. Böylə təcrübələr olmuş, lakin müvəffəqiyyət qazanma­mış­dır. Bizdə qramofona “banqi-nəvis”, aeroplana “uçquc”, aktivə “mü­əs­sir”, passivə “mütəəsir”…deyənlər olmuş, ancaq bu yeni kəlmələr özlərinə ədəbiyyatda mövqe qazana bilmə­miş­[dir]. Rus dili tarixində də vaxtilə Karamzin və Şişkovların söz uydurmaq təşəb­büsləri nəticəsiz qalmışdı.

Məsələdən uzaq düşdük. Deməli, başqa dillərdən söz al­malı, am­ma yerində işlətməli[yik].

Qəmbər Bədəlin ikinci qüsuru dilinin qeyri-təbiiliyidir. Adi adam­lar, Şekspirin qəhrəmanları kibi, şairanə bir dil ilə danı­şır­lar.

Müəllif ən yüksək və ən şairanə bir dil ilə yaza bilər, lakin qəh­­rəmanlarını danışdırarkən hərəni öz səviyyəsinə görə da­nışdır­ma­lıdır. Bədii tələb böylədir. Mirzə Fətəli “Hacı Qara”nı sa­də bir dildə, “Aldanmış kəvakib”i qəliz ibarəli, geniş kütlənin an­lamadığı bir dildə yazmışdır. Çünki İran vəzirləri ilə tacirin və savadsız bəylərin danışdığı bir ola bilməzdi. Lev Tolstoy aris­tokrat qəhrəmanlarını ya­rı fransızca, yarı rusca danışdırır, kəndlini isə sadə dil, tez-tez mə­səl çəkən kibi göstərir.

Xırda bir məqalədə ədəbiyyatın bütün tələblərini meydana çıxarmaq mümkün deyil. Gənclər özləri özlərilə məşğul olmalı və daima mütaliə etməlidirlər. Maksim Qorki kibi böyük yazıçı­ların həyatı yeniyetmələrimizə örnək olmalıdır. M.Qorki orta və ali təhsil görmədiyi halda bu gün dünyanın ən böyük yazıçısı­dır.

Yazıçı