Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

Çexovun dili

Hələ otuz üç il əvvəl M.Qorki Çexovun dili haqqında de­miş­di: “Çexov üslubçu olaraq çatılmaz dərəcədə yüksəkdir və gə­ləcəkdə ədəbiyyat tarixçisi rus dilinin boy atması haqqında da­nışdıqda, bu dili Puşkin, Turgenev və Çexov yaratmışdır, – de­yəcəkdir”.

Çexovun dil sahəsindəki ləyaqəti nədədir? Ən əvvəl Çexov hər bir qəhrəmanını öz dilində, öz səviyyəsinə görə danışdırır. Çexov ziyalı dilinin hər bir ənvaindən istifadə edərkən başqa-başqa sənətkarın, tacirin, soldatın, rühəbanın, müjikin, cocu­ğun və qocanın da dilini bilir. Onun fikrincə, yazıçı hər bir pe­şənin lüğətini bilməlidir. Hərbi gəmi ləvazimatı və bəhriyyəyə aid kəlmələri “Toy” adlı vo­devilində işlədir. O qədər də doğru qullanır ki, sanki həyatını illərlə dənizdə, matroslar arasında ke­çirmişdir. “Palina” adlı hekayəsində priqazçik lüğəti işlədir, mağazada satılan şeyləri böyük məharətlə təsvir edir. Keşiş ilə feldşerin dili “Xirurqiya” adlı hekayəsində əks etmiş[dir]: ke­şiş müqəddəs kitablardan bəhs edir, feldşer isə bütün cərrahi alətləri sadalayır. Xalq dilinə gəldikdə, Çexov camaatın işlət­diyi kəlmələri eyni ilə qəbul edib yazmanın tərəfdarı deyil, qra­mer qaydalarını nəzərdə tutur. Ancaq bəzən sözləri yerində işlət­­mə­mələrini qeyd edir. Çexov cocuq dilinin də xüsu­siyyət­lə­rini incədən-incəyə bilir. Bir qızcığaz xalası haqqında da­nı­şar­kən: “O, çox gözəl­dir, bizim it kibi gözəldir”, – deyir. Cocu­ğun sevdiyi bir it ən yüksək gözəllik nümunəsi ola bilməzmi?

Çexov lətifəçilikdə müvəffəq olmaq üçün danışığın idioma­tiz­min­­dən istifadə edir: “Zəlzələ suyun təbəxxüründən olur”, “Ağ sə­bətli Qafqaz knyazı açıq faytonda gedirdi”. Bir qız dost­la­rına yazır: “Biz sizinlə zəhlətökən bir yaxınlıqla yaşaya­ca­ğız…”

Çexov daima danışığa qulaq verər və xoşladığı xalq kəlmə və müqayisələrini cib dəftərinə yazardı.

Çexovun əsas xassələrini L.Tolstoy böylə tərif edir: “Çexo­vu bədii yazıçı olaraq Turgenev, Dostayevski və ya bənim kibi əvvəlki yazıçılarla müqayisə etmək olmaz. İmpressionistlər kibi, Çexovun da özünəməxsüs şəkil və forması var. Baxırsan, sanki əlinə gələn boyaları yaxır və sanki bu boyaların bir-birilə heç bir əlaqəsi yox­dur. Ancaq geri çəkilib baxdıqda qəribə bir intiba alınır. Qarşımızda parlaq və əmsalsız bir şəkil görürük”.

Çexovun impressionizmi onun işlətdiyi müqayisə və istiarə­lər­də görünür. Məsələn: “Qara bulud fortepiano şəklində olar”. “Bulud royala bənzəyir”. “Hiss tazə, ağ və yumşaq qara bən­zə­yir”…“Qız şərqi söylərkən bənə elə gəlirdi ki, yetişmiş, şirin və ətirli qovun yeyirəm”.

Çexovun mənzərə təsvirləri, boyaların zənginliyi əmsal­sız­dır. Günəş üfüqdə nizamsız bir halda toplanmış buludların ar­xa­sına girərək “onları və göyü tox-qırmızı narınc, altun, bənöv­şə və kirli-pənbə kibi cürbəcür rənglərlə boyayır. Buludlardan biri rühəbana, biri balığa, bir ayrısı başı çalmalı türkə bənzəyir. Göyün üçdə bir hissəsini şüa qaplamış, kilsənin xaçında və ağalıq evin şişələrində parlayır, çayda və gölməçələrdə əks edir, ağaclar da titrəyir”.

Bu boyaları yadda saxlamaq üçün böyük bir hafizə lazım idi. Çexovda da bu vardır. Saxalin səyahətindən dönərkən ta­nı­şına ya­zır: “Hər şey incə təfsilatına qədər yadımdadır. Mütə­qaid jandarma olan gəmi aşçısının gözlərinin ifadəsi belə xatı­rımdadır”. Odur ki, Çexovun sünbül sallamış vələmir “günəş qarışısında sədəf kibi parlayır”, – deməsi təbiidir.

Ruhi duyğular təsvir edərkən Çexov işlətdiyi sözləri ehti­ras­la doldurur. Məsələn, qəm və qüssəni böylə təsvir edir: “Sən özün şərqi bilmədiyin halda, şərqi söylənərkən, sən sevinə bil­mə­diyin halda, ətrafda arası kəsilməz sevinc səsləri eşidilər­kən gecə bu çöl nə yalnız görünür! Ay da göydən baxır. O da tən­hadır, imdi qışmı, yazmı, insanlar dirimi, ölümü – aya fərq etməz”…

Çexovun ədəbi göstərişləri çox maraqlıdır. “Təbiətin təsviri, – deyir, – hər şeydən əvvəl tablo kibi olmalı ki, oxucu oxuyub gözlərini yumsa, haman peyzajı təsəvvür etsin; toran, qurşun rəngi, gölməçə, rütubət, çinarların gümüşə çalması, bulutlu üfüq, sərçələr, uzaq çəmənlər kibi momentlər təsvir deyil, çün­ki bütün arzuma baxmayaraq, bunları sırası ilə təsəv­vü­rü­mə yerləşdirə bilməyirəm”. Qorkiyə yazdığı bir məktubda onun çox sifət işlətdiyindən şika­yətlənir; “Adam, – deyir, otun üstün­də oturdu” deyəndə hər şey ay­dın olur. Lakin: “Uca, dar sinəli, orta boylu, qızartdaq saqqallı bir adam yoldan keçənlər tərə­fin­dən tapdalanmış otun üzərində sakitcə, ürkərək ətrafa ba­xa-baxa oturdu”, – dedikdə bu o saat beyində yerləşməyir. Halbuki bədii ədəbiyyat bir saniyədə yerləşməlidir”.

Çexov sənəti cümlə quruluşunda görür. Cümlənin ahəngi, lü­zumsuz sözlərin qullanması, təkrarlar, yan-yana duran söz­lərin qulağı oxşamaması… Çexovu çox məşğul edir. O, deyir­di: “Heka­yəni beş-altı günə yazmalı və qurtarıncaya qədər onun üzərində dü­şünməli[siniz], yoxsa heç bir vaxt cümlə qur­mağa alışmazsınız. Bir cümlə kağıza köçürülmədən əvvəl iki gün beyində yatıb, fikirləşil­məlidir”. Ahəngdar olmayan, köh­nəl­miş və əyalət sözlərinə qarşı Çexov nifrət bəslərdi.

Çexovun əl yazıları onun zəhmətə qatlanmasını, hər sözün üzərində işləməsini aydınca göstərir.

Ədibi tədqiq edərkən o, sevimli bir sənət aşiqi kibi qar­şı­mız­da canlanır və örnək olaraq bizi də özü kibi usta olmağa çağırır.

Y.