K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

lik) deyiladi. Induktiv qarshilik ham Ω (Om) larda o‘lchanadi.
Bundan g‘altakdan o‘tuvchi tok kuchi g‘altakning induktivligiga va 
o‘zgaruvchan tok chastotasiga bog‘liq bo‘lishi kelib chiqadi. induktivlik va 

59
chastota qancha katta bo‘lsa, zanjir qarshiligi shuncha katta bo‘ladi va mos 
ravishda o‘tayotgan tok kuchi kichik bo‘ladi.
Masala yechish namunasi
Chastotasi 10 khz bo‘lgan  o‘zgaruvchan tok zanjiriga induktivligi 5 h 
bo‘lgan g‘altak ulangan. Zanjirning induktiv qarshiligi nimaga teng?
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
v = 10 kHz = 10000 Hz
L = 5 H
X
l
 = ωL = 2πvL X
L
 = 2 · 3,14 · 1000 · 5(Ω)  = 
= 6,28 · 50000 (Ω) = 314000 Ω = 314  kΩ.
Javobi: 314 kΩ.
Topish kerak:
X
l
 = ?
1.  O‘zgaruvchan  tok  zanjirida  induktivlik  tok  kuchiga  qanday  ta’sir 
ko‘r satadi?
2.  O‘zgaruvchan tok zanjiriga faqat g‘altak ulangan holda o‘zgaruv chan 
tok kuchi va kuchlanishning orasidagi fazalar farqi nimaga teng?
3.  Induktiv qarshilik qanday kattaliklarga bog‘liq?
4.  Induktiv qarshilikdan nima maqsadda foydalansa bo‘ladi?
5.  X
L
 = ωL ifodadan qarshilik birligi Ω ni keltirib chiqaring.
17-
mavzu.  aktiv qarshilik, induktiv g‘altak 
va kondEnsator kEtMa-kEt ulangan 
o‘Zgaruvchan tok Zanjiri uchun oM qonuni
Qarshiligi  R bo‘lgan rezistor, induktivligi L  bo‘lgan induktiv g‘altak 
va sig‘imi C bo‘lgan kodensatorni ketma-ket ulab, zanjir tuzaylik (3.19-
rasm) va uning uchlariga U = U
m
  cos  ωt o‘zgaruvchan kuchlanish beraylik. 
iste’molchilar ketma-ket ulanganligi sababli ulardan o‘tuvchi tok kuchlari bir 
xil bo‘ladi. Bu tok kuchi
 
i = I
m
 cos ωt 
(3–20)
qonuniyat bo‘yicha o‘zgarsin. Umumiy kuchlanish esa iste’molchilardagi 
kuchlanishlar tushuvlari vektorlari yig‘indisiga teng:
 
 = 
R
 
+ 
C
 + 
L
.  
(3–21)

60
R 
    L 
C
U
R
    U
L
     U
C
U
3.19-rasm.
Bunda: 
 – zanjirdagi  umumiy  kuchlanish, 
R
 
– rezistordagi  kuchlanish,  
C
 – kondensatordagi  kuchlanish  va 
L
 – g‘altakdagi  kuchlanish.  Ularning 
amplitudaviy qiymatlarini U
R
,  U
C 
va  U
L
 bilan belgilab, vektor diagramma 
tuzaylik.
U
L
U
U
R
φ
I
RI
max
0
I
max
U
ma
x
U
c
ωLI
max
3.20-rasm.
Tok kuchi amplitudasini gorizontal o‘q bo‘ylab yo‘nalgan vektor 
ko‘rinishida olaylik (3.19-rasm). aktiv qarshilikdagi kuchlanish tebranishlari 
fazasi tok kuchi tebranishlari fazasi bilan mos keladi. kondensatordagi kuch-
lanish tebranishlari tok kuchi tebranishlaridan faza jihatidan 
p
2
 ga orqada 
bo‘ladi. g‘altakda esa kuchlanish tebranishi tok kuchi tebranishidan 
p
2
 ga 
oldinda bo‘ladi. Vektor diagrammada kondensatordagi kuchlanish U
C 
= 
 
I
max
 va g‘altakdagi kuchlanish U
l 
= ωL · I
max 
qarama-qarshi yo‘nalishda bo‘ladi. 
natijaviy kuchlanish U
lC
 = U
l 
– U
C
 bo‘ladi. 
Umumiy kuchlanish (U)ni topish uchun 
LC
 vektorni 
R
 vektorga 
qo‘shamiz. 3.20-rasmdan U
2
 = U
r
2 
+  U
lC
2
 . Bundan umumiy kuchlanishning 
maksimal qiymati ifodasi quyidagicha bo‘ladi:

61
 U
m
 = 
. (3–22)
Om qonuniga ko‘ra
 U
R
 = I
max 
 · R, U
l 
= I
max 
 · X
l
 va U
C 
= I
max 
 · X
C
. 
Ularni (3–22) ifodaga qo‘yilsa
U
m
 = 
.
Bundan:
 
I
max
 = 
. (3–23)
Bu ifoda o‘zgaruvchan tokning to‘liq zanjiri uchun Om qonuni hisobla-
nadi.
X
l
 = ωL va X
C
 = 
 larni (3–23) ga qo‘ysak,
 I
max 
= 
 
ga ega bo‘lamiz. Bunda:
X
L
 – X
C
 = ωL – 
 qarshilik reaktiv qarshilik deb ataladi.
 
Z = 
 (3–24)
ifoda o‘zgaruvchan tok zanjirining to‘la qarshiligi deyiladi.
Zanjirdagi tok tebranishlari va kuchlanish tebranishlari orasidagi faza far-
qini vektor diagrammadan foydalanib aniqlash mumkin:
 
tgφ = 
 yoki tgφ = 
. (3–25)
O‘zgaruvchan tok zanjirining xarakterli xususiyati shundaki, generator-
dan olinadigan energiya faqat aktiv qarshilikdagina issiqlik energiyasi sifatida 
ajralib chiqadi. reaktiv qarshilikda energiya ajralmaydi.
reaktiv qarshilikda davriy ravishda elektr maydon energiyasi magnit 
maydon energiyasiga, va aksincha, aylanib turadi. Davrning birinchi cho-
ragida, kondensator zaryadlanayotganida, energiya zanjirga beriladi va elektr 
maydon enegiyasi tarzida to‘planadi. Davrning keyingi choragida bu energiya 
magnit maydon energiyasi ko‘rinishida qaytadan manbaga beriladi.

62
Masala yechish namunasi
kuchlanishning maksimal qiymati 120 
V, chastotasi 100 
hz bo‘lgan 
o‘zgaruvchan  tok  manbayiga  kattaligi  200  Ω  bo‘lgan  aktiv  qarshilik,  sig‘imi 
5 · 10
–6
 f bo‘lgan kondensator va induktivligi 400 mh bo‘lgan g‘altak ulan-
gan. Zanjirdagi tok kuchining maksimal qiymatini toping.
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
R = 200 Ω
U = 120 V
v = 100 Hz
C = 5 · 10
–6
 f
L = 400 mH
I
max
 = 
I
max
 = 
Javobi: 0,57 a.
Topish kerak:
I
max
 = ?
1.  O‘zgaruvchan  tok  zanjirida  nima  sababdan  tok  kuchi  tebranishlari 
bilan kuchlanish tebranishlari orasida faza siljishi vujudga keladi?
2.  Nima sababdan reaktiv qarshiliklarda energiya ajralmaydi?
3.  Zanjirda  aktiv  qarshilik  va  g‘altak  bo‘lgan  hol  uchun  o‘zgaruvchan 
tok  kuchining  amplitudaviy  qiymatini  hisoblash  formulasini  keltirib 
chiqaring.
4.  Zanjirda  aktiv  qarshilik  va  kondensator  bo‘lgan  hol  uchun  o‘zga-
ruv chan  tok  kuchi  va  kuchlanishi  orasidagi  fazalar  farqini  topish 
formulasini yozing.
18-
mavzu.  o‘Zgaruvchan tok Zanjirida rEZonans 
hodisasi
O‘zgaruvchan tok zanjirida qarshiligi R bo‘lgan qarshilik, induktivligi L 
bo‘lgan g‘altak va sig‘imi C bo‘lgan kondensator ketma-ket ulangan holda tok 
zanjirining to‘la qarshiligi
 Z = 
 
ifoda bilan aniqlanishi sizlarga ma’lum. Bundan, agar X
C
 = X
l
 bo‘lib qolsa, 
X
C
 –   X
l
 = 0 ayirma nolga teng bo‘lib, Z
min
 = R bo‘lib qolishi kelib chiqadi. Bun-

63
da zanjir qarshiligi o‘zining minimal qiymatiga erishadi. Zanjirdagi tok kuchi 
amplitudasi
 I
m
 = 
 = 
. (3–26)
Demak, bu sharoitda zanjirdagi tok kuchining amplitudasi ortib ketar 
ekan. Bu hodisaga elektr zanjiridagi rezonans deyiladi. rezonans kuzatilishi 
uchun
ωL = 
 yoki ω
rez
 = 
 shart qanoatlantirilishi kerak.
I
max
0        ω
0 
ω
R
1
R
3
R
2
3.21-rasm.
Biz aktiv qarshiligi nolga teng bo‘lgan 
tebranish konturida hosil bo‘ladigan erkin 
tebranishlar  chastotasi  ω
0
 = 
 ifoda bi-
lan aniqlanishini bilamiz. U holda zanjir-
da  rezonans  vujudga  kelishi  uchun  zanjirga 
qo‘yilgan  tashqi  davriy  kuchlanish  chastotasi 
zanjirning  xususiy  chastotasiga  teng  bo‘lishi 
zarurligi  kelib  chiqadi.  ω
rez
 = ω
0
. 3.21-rasmda 
zanjirdagi tok kuchining amplitudaviy qiyma-
tining unga qo‘yilgan tashqi kuchlanish chasto-
tasiga bog‘liqlik grafigi keltirilgan. I
m
 ning chastotaga bog‘liq grafigi resonans 
egri chizig‘i deyiladi.
3.21-rasmda  R
1
 < R
2
 < R
3
. Tashqi kuchlanish chastotasi ortib borishi bilan 
zanjirdagi  tokning  amplitudaviy  qiymati  ortib  boradi  va  ω
rez
 = ω
0
 bo‘lganda 
maksimal qiymatga erishadi. so‘ngra chastota ortishi bilan tok qiymati ka-
mayib boradi.
kuzatilgan rezonans hodisasini kuchlanishlar rezonansi deyiladi.
Chunki, rezonans vaqtida tok ortishi bilan g‘altak va kondensatordagi 
kuchlanishlar birdaniga ortadi. Ularning qiymati tashqi kuchlanish qiymati-
dan ham ortiq bo‘lishi mumkin.
rezonans vaqtida induktiv g‘altak va kondensatordagi kuchlanish tebra-
nishlari amplitudasi quyidagicha bo‘ladi:
 U 
l rez
 = U 
C rez
 = I
m
 X
l
 = I
m
 X
C
 = 
 
. (3–27)

64
Tebranish konturlarida 
 > 1  shart  bajariladi.  Shuning  uchun  g‘altak 
va kondensatordagi kuchlanishlar zanjirga qo‘yilgan kuchlanishdan ortiq 
bo‘ladi va R kamayishi bilan ortib boradi. Umuman olganda, aktiv qarshi-
likning katta qiymatlarida rezonans amalda kuzatilmaydi.
rezonans davrida o‘zgaruvchan tokning amplitudaviy qiymati bilan umu-
miy kuchlanish amplitudasi bir xil fazada tebranadi.
rezonans hodisasidan texnikada keng foydalaniladi. radiopriyomniklarda 
tashqaridan keladigan ko‘plab radiostansiyalar ichidan kerakli stansiya signal-
larini ajratib olish rezonans hodisasiga asoslangan. Bunda priyomnikning kirish 
qismidagi tebranish konturidagi sig‘im yoki induktivlik qiymati o‘zgartirilib, 
uning xususiy chastotasi, qabul qilinishi kerak bo‘lgan stansiya signali chasto-
tasiga teng qilib sozlanadi. konturda aynan mana shu tanlangan chastotali sig-
nal uchun rezonans hodisasi ro‘y berib, uning hosil qilgan kuchlanishi eng kat-
ta bo‘ladi. elektrotexnik qurilmalarda ham rezonans hodisasi hisobga olinadi. 
Chunki, rezonans davrida g‘altak yoki kondensatorda kuchlanishning ortib keti-
shi unda elektr teshilishlari (proboy) sodir bo‘lishiga olib kelishi mumkin.
Masala yechish namunasi
1. Chastotasi 50 hz bo‘lgan o‘zgaruvchan tok zanjirida induktivligi 
 
100 mh bo‘lgan induktiv g‘altak va C sig‘imli kondensator ulangan. konden-
sator sig‘imi nechaga teng bo‘lganda rezonans hodisasi ro‘y beradi?
B e r i l g a n:  f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
v = 50 Hz
L = 100 mH
ωL = 
4π
2
v
2
 = 
C = 
π
C = 
≈ 0,0001 F ≈ 101,4 μF.
Javobi: ≈ 100 μF.
Topish kerak:
C = ?
1.  Kuchlanishlar rezonansiga mos keladigan vektor diagramma chizing.
2.  Qanday  shart  bajarilganda  o‘zgaruvchan  tok  zanjirida  elektr 
teshilishlar vujudga kelishi mumkin?
3.  Kuchlanishlar rezonansidan yana qayerlarda foydalanish mumkin?
4.  Toklar rezonansi ham bo‘ladimi?
5.  Ideal  tebranish  konturida  rezonans  paytida  tok  kuchining  amplitu-
davriy qiymati nimaga teng bo‘ladi?

65
19-
mavzu.  lABOrATOriYA iShi: O‘ZGArUVChAN TOK 
Zanjirida rEZonans hodisasini o‘rganish
3.22-rasm.
TG
C
K
L
R
Ishning maqsadi. O‘zgaruvchan tok zanjirida 
kuchlanishlar rezonansi hodisasini o‘rganish.
Kerakli  asboblar. 1. O‘zgaruvchan tok 
(tovush) generatori (TG).
2. ferromagnit o‘zakka ega bo‘lgan induktiv 
g‘altak (L = 1 H).
3.  Sig‘imi  10  μF  gacha  o‘zgaradigan  konden-
satorlar batareyasi.
4. ikkita multimetr.
5. Qarshiliklar to‘plami.
6. Uzib-ulagich va ulovchi simlar.
Ishning bajarilishi. 3.22-rasmdagi chizma bo‘yicha asboblarni ulab zanjir 
yig‘iladi.
1. TG dan chiqishda 100 hz va 10 V bo‘ladigan holga to‘g‘rilanadi.
2. Multimetrlarni o‘zgaruvchan kuchlanishni o‘lchaydigan va o‘lchash dia-
pazoni 20 V bo‘lgan holatga o‘tkaziladi va ularni parallel holda kondensator-
ga va g‘altakka ulanadi.
3. kalitni ulab, kondensatorga (U
c
) va g‘altakka (U
L
) ulangan multimetr 
ko‘rsatishlari yozib olinadi. Bunda U
c
 > U
L
 bo‘lishiga e’tibor beriladi.
4. generator chiqishidagi o‘zgaruvchan tok chastotasini 10 hz dan oshirib 
borib, U
c
 va U
L
 lar yozib boriladi.
5. Tajribani U
c
 = U
L
  bo‘lgunga qadar davom ettiriladi. natijalari jadvalga 
yoziladi.
6.  U
c
 = U
l 
shart  bajariladigan  hol  uchun  2πvL = 
π
 dan zanjirning re-
zonans chastotasi hisoblanadi: v
r
 = 
π
2
.  hisoblab topilgan chastotaning 
qiymati tajribada aniqlangan chastota qiymati bilan solishtiriladi.
Tajriba №
TG chastotasi, hz
U
c
, V
U
L
, V
1.
2.

66
7
*
. Tajribani yana chastotani orttirib takrorlanadi.
8. kondensatordagi U
c
 va induktiv g‘altakdagi U
L
 kuchlanishlarning gene-
rator chastotasiga bog‘liqlik grafigi chiziladi.
1.  Induktivlik  ortganda  zanjirdagi  tok  kuchi  oldin  ortib,  keyin 
kamaydi. Bunday o‘zgarishning sababi nimada?
2.  Sig‘im  ortganda  zanjirdagi  tok  kuchi  oldin  ortib,  keyin  kamaydi. 
Bunday o‘zgarishning sababi nimada?
3.  Agar induktiv g‘altak ichiga o‘zak kiritila boshlaganda kondensator-
dagi, induktiv g‘altakdagi va aktiv qarshilikdagi kuchlanish tushuv-
lari o‘zgaradi. Sababi nimada?
20-
mavzu. o‘Zgaruvchan tokning ishi va quvvati. 
quvvat koEFFitsiyEnti
8-sinfdan sizga ma’lumki, o‘zgarmas tokning bajargan ishi kuchlanish, 
tok kuchi va tok o‘tib turgan vaqt ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi:
 
A = U · I · t. 
(3–28)
O‘zgaruvchan tokning bajargan ishini aniqlash uchun juda kichik vaqt 
oralig‘ida uning qiymatini o‘zgarmas deb qaraymiz. U holda o‘zgaruvchan tok 
bajargan ishining oniy qiymati ham shu kabi formula yordamida aniqlanadi:
 
A = u · i · t. 
(3–29)
agar zanjir uchlariga qo‘yilgan kuchlanish
 
u = U
m
 cos ωt 
qonuniyat bo‘yicha o‘zgarayotgan bo‘lsa, undagi tok kuchi ham garmonik 
qonuniyat bo‘yicha faza jihatidan farq qilgan holda o‘zgaradi:
i = I
m
 cos(ωt +φ). U holda o‘zgaruvchan tok bajargan ishning oniy qiymati 
uchun quyidagini yozamiz:
 A = u i t = U
m
 I
m
 t cos ωt cos(ωt + φ). 
(3–30)
  
Vaqt  birligi  ichida  bajarilgan  ishga  quvvat  deyiladi. shunga ko‘ra 
o‘zgaruvchan tok quvvatining oniy qiymatini
 
p = u i = U
m
 I
m
 cos ωt. cos(ωt +φ) 
(3–31)
ifoda ko‘rinishda yozish mumkin.

67
Bunda quvvat vaqt o‘tishi bilan ham modul, ham ishora jihatidan 
o‘zgaradi. Davrning birinchi yarmida quvvat zanjirga berilsa (p  >  0), ikkin-
chi yarmida quvvatning bir qismi qaytib tarmoqqa beriladi (p   < 0).
Odatda, barcha hollarda uzoq muddat davomida iste’mol qilinadigan 
o‘rtacha quvvatni bilish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun bitta davrga 
to‘g‘ri keladigan quvvatni aniqlash yetarlidir.
Bitta davrga to‘g‘ri kelgan quvvatni topish uchun dastlab (3–31) formulani 
vaqtga bog‘liq bo‘lmaydigan ko‘rinishga keltiramiz. Buning uchun matema-
tika kursidan ikkita kosinus ko‘paytmasi formulasidan foydalanamiz:
cosα cosβ =   (cos(α – β) + cos(α + β)).
Biz ko‘rayotgan holda α = ωt va β = ωt + φ. Shunga ko‘ra,
p = 
 (cosφ + cos(2ωt + φ)) = 
 cosφ + 
 cos(2ωt + φ).
Bunda ifodaning ikkinchi qo‘shiluvchisining bir davr davomida o‘rtacha 
qiymati nolga teng. Demak, bir davrga to‘g‘ri kelgan o‘rtacha quvvatning 
vaqtga bog‘liq bo‘lmagan hadi
 
= 
 cosφ. 
bo‘ladi.
Tok va kuchlanishning effektiv qiymatlari ifodasi hisobga olinsa, ya’ni: 
U
ef
 = 
 va I
ef
 = 
 bo‘lgani uchun quyidagiga ega bo‘lamiz:
 
 = 
 cosφ = U I cosφ. 
Bu kattalik zanjirning bir qismidagi o‘zgaruvchan  tokning  quvvati  
deyiladi:
 
P = UIcosφ. 
(3–31)
Shunga  muvofiq  o‘zgaruvchan  tokning  bajargan  ishi  quyidagi  formuladan 
aniqlanadi:
 
A = U I t cosφ. 
(3–32)
shunday qilib, zanjirning bir qismidagi o‘zgaruvchan tokning quvvati va 
bajargan ishi tok kuchi va kuchlanishning effektiv qiymatlari bilan aniqla-
nadi. U, shuningdek, kuchlanish va tok kuchi orasidagi faza siljishiga ham 
bog‘liq  bo‘ladi.  3–31  formuladagi  cosφ  ko‘paytma  quvvat  koeffitsiyenti deb 
ataladi.

68
Agar zanjirda reaktiv qarshilik yo‘q bo‘lsa, unda φ = 0, cosφ = 1, P = U I
i
u
p
O
p(t)
u(t)
i(t)
t
3.23-rasm.
bo‘ladi, ya’ni biz o‘zgarmas tok quvvatini olamiz. Zanjirda aktiv qarshi-
lik  yo‘q  bo‘lsa,  φ = +
p
2
,  cosφ = 0  va  P = 0 ga teng bo‘ladi. faqat reaktiv qar-
shilik bor zanjirdagina ajraladigan quvvat nolga teng bo‘lar ekan. Zanjirda 
tok mavjud bo‘lsa-da, qanday qilib o‘rtacha quvvat nolga teng bo‘lib qolishi 
mumkin?  Uni  3.23-rasmda  keltirilgan  grafik  yordamida  tushuntirish  mum-
kin.  Grafikda  kuchlanish,  tok  kuchi  va  quvvatning  φ = 
p
2
 qiymatidagi oniy 
qiymatlari keltirilgan.
Quvvatning  oniy  qiymatining  vaqtga  bog‘liqlik  grafigini  har  bir  moment-
ga to‘g‘ri kelgan tok kuchi va kuchlanishni bir-biriga ko‘paytirilib topiladi. 
Grafikdan  ko‘rinadiki,  davrning  to‘rtdan  bir  qismida  quvvat  musbat  qiymat-
ga ega va energiya zanjirning mazkur qismiga beriladi; lekin davrning ke-
yingi  choragida  quvvat  manfiy  qiymatga  ega  va  energiya  zanjirning  mazkur 
qismidan energiya olingan tarmoqqa qaytarib beriladi. Davrning to‘rtdan bir 
qismida zanjirga berilgan energiya tokning magnit maydonida to‘planadi, 
so‘ngra tarmoqqa qaytariladi.
O‘zgaruvchan  elektr  zanjirlarini  loyihalashda  cosφ  ning  katta  bo‘lishiga 
e’tibor qaratiladi. aks holda energiyaning anchagina qismi generatordan 
zanjirga va aks yo‘nalishda aylanib yuradi. simlar aktiv qarshilikka ega 
bo‘lganligi sababli, energiya ularni qizdirishga sarflanadi.
sanoat va maishiy xizmat ko‘rsatish sohalarida elektr dvigatellari juda 
keng qo‘llaniladi. Ular katta induktiv qarshilikka va kichik aktiv qarshilikka 

69
ega bo‘ladi. Shuning evaziga cosφ ning qiymati kamayib ketadi. Uni oshirish 
uchun korxonalarning tarmoqlariga maxsus kompensatsiya qiluvchi konden-
satorlar ulanadi. Bunda elektrodvigatellarning salt yoki yetarli yuklamasiz 
ishlatilmasligiga  e’tibor  berish  kerak.  Odatda,  cosφ   < 0,85  bo‘lgan  qurilma-
larni ishlatishga ruxsat berilmaydi.
Masala yechish namunasi
1.  Induktivligi  0,5  H,  aktiv  qarshiligi  100  Ω  bo‘lgan  induktiv  g‘altak  va 
10  μF  sig‘imli  kondensator  u = 300  sin  200πt  o‘zgaruvchan  kuchlanish  man-
bayiga ulangan. Tokning quvvati va quvvat koeffitsiyentini toping.
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
L = 0,5 H
R = 100 Ω
C = 10 μF = 10
–5
 f
U = 300 sin 200πt
P = U I cosφ = 
 cosφ,
cosφ =   = 
Topish kerak:
cosφ = ?
P = ?
Y e c h i l i s h i: 
Javobi: cosφ = 0,54; P = 132 W.
1.  O‘zgaruvchan tok quvvati va bajargan ishi qanday aniqlanadi?
2.  Quvvat koeffitsiyenti deganda nimani tushunasiz?
3.  Quvvat koeffitsiyentini oshirish uchun qanday choralar ko‘riladi?
4.  Quvvat  koeffitsiyentini  oshirish  uchun  Siz  nimalarni  taklif  qilgan 
bo‘lar edingiz?

70
3-mashq
1. Tebranish konturi sig‘imi 8 pf bo‘lgan kondensator va induktivligi  
0,5 mh bo‘lgan g‘altakdan iborat. g‘altakdagi tok kuchining maksimal 
qiymati  40  mA  bo‘lsa,  kondensatordagi  maksimal  kuchlanish  nimaga  teng? 
(Javobi: 317 V).
2. induktivligi 31 mh bo‘lgan g‘altak, qoplamalarining yuzasi 20 sm
2
,
 
orasidagi masofa 1 sm bo‘lgan kondensator bilan ulangan. Tok kuchining 
maksimal qiymati 0,2 ma, kuchlanishning maksimal qiymati esa 10 V. 
kondensator qoplamalari orasidagi muhitning dielektrik singdiruvchanligi 
nimaga teng? (Javobi: 7).
3. ideal tebranish konturining induktivligi 0,2 h bo‘lgan g‘altak sig‘imi 
20  μF  bo‘lgan  kondensatordan  iborat.  Kondensatordagi  kuchlanish  1  V 
bo‘lgan paytda konturdagi tok kuchi 0,01 a. Tok kuchining maksimal 
qiymatini aniqlang. (Javobi: 0,012a).
4.  Tebranish  konturi  sig‘imi  2,5  μF  bo‘lgan  kondensator  va  induktivligi  
1 h ga teng g‘altakdan iborat. kondensator qoplamalaridagi zaryadning am-
plitudasi  0,5  μC  bo‘lsa,  zaryad  tebranishlari  tenglamasini  yozing.  (Javobi: 
0,5 · 10
–6
 cos 630 10
6
 t).
5. g‘altakning induktivligi 0,04 h bo‘lgan tebranish konturining erkin 
tebranishlar chastotasi 800 Hz. Konturdagi kondensator sig‘imi nimaga teng? 
(Javobi: 1μF).
6.  Sig‘imi  0,5  μF  teng  zaryadlangan  kondensator  induktivligi  5  mH 
bo‘lgan g‘altak bilan ulangan. Qancha vaqtdan so‘ng kondensatorning elektr 
maydon  energiyasi  g‘altakning  magnit  maydon  energiyasiga  teng  bo‘ladi? 
(Javobi: 39 · 10
–5
 s).
7. q = 0,03 cos (100 πt +
p
3
) tenglamaning grafigini chizing.
8.  Aktiv  qarshiligi  50  Ω  bo‘lgan  o‘zgaruvchan  tok  zanjiridagi  kuch-
lanishning amplituda qiymati 100 V, tebranish chastotasi 100 hz. Zanjir dagi 
tok tebranishlari tenglamasini yozing. (Javobi: 2 cos200πt).
9. Zanjirdagi tok kuchi 8,5 sin(628t + 0,325) qonuni bo‘yicha o‘zgaradi. 
Tok kuchining effektiv qiymatini, tebranishlar fazasi va chastotasini toping. 
(Javobi: 6,03 a; 0,325 rad; 100 hz).
10. O‘zgaruvchan tok zanjiriga ulangan kondensatordagi tok kuchi 
0,03  cos (314  t + 1,57) qonuni bo‘yicha o‘zgaradi. kondensatordagi maksimal 
kuchlanish 60 V bo‘lsa, uning sig‘imini aniqlang. (Javobi: 5,3 μF).

71
11. O‘zgaruvchan tok zanjiriga ulangan g‘altak uchlariga qo‘yilgan 
kuchlanish amplitudasi 157 V, tok kuchining amplitudasi 5 a, tokning 
chastotasi 50 hz bo‘lsa, uning induktivligi nimaga teng. (Javobi: 0,1 h).
12. kuchlanishning effektiv qiymati 127 V bo‘lgan zanjirga induktivligi 
0,16  H,  aktiv  qarshiligi  2  Ω  va  sig‘imi  64  μF  bo‘lgan  kondensator  ketma-
ket ulangan. Tokning chastotasi 200 hz. Tok kuchining effektiv qiymatini 
toping.
ε, V
0,2
0
0,8
t ,  s
t · 10
–2
 s
2
i, a
2
0
3.24-rasm.
3.25-rasm.
u, V
10
0
t · 10
–2
 s
3.26-rasm.
13. 3.24-rasmda zanjirdagi eYukning 
vaqtga  bog‘liqlik  grafigi  keltirilgan.  O‘zgaruv-
chan tokning maksimal qiymatini, uning 
davrini, chastotasini toping. E (t) bog‘lanish 
formulasini yozing.
14. 3.25-rasmda zanjirdagi tok kuchining 
vaqtga  bog‘liqlik  grafigi  keltirilgan.  O‘zgaruv-
chan tokning maksimal qiymatini, uning davrini, chastotasini toping. i (t) 
bog‘lanish formulasini yozing.
15.  3.26-rasmda  zanjirdagi  kuchlanishning  vaqtga  bog‘liqlik  grafigi 
keltirilgan. O‘zgaruvchan tokning maksimal qiymatini, uning davrini, 
chastotasini toping. U (t) bog‘lanish formulasini yozing.
16. Chastotasi 400 hz bo‘lgan o‘zgaruvchan tok zanjiriga induktivligi 
0,1 h bo‘lgan g‘altak ulangan. Zanjirga qanday sig‘imga ega bo‘lgan 
kondensator ulansa, rezonans hodisasi kuzatiladi? (Javobi: 1,6 μF).
17. Tebranish konturiga ulangan kondensatorning sig‘imi 50 pf, erkin 
tebranishlar chastotasi 10 Mhz. g‘altakning induktivligini toping. (Javobi: 
5,1 μH).
18. konturdagi kuchlanish amplitudasi 100 V, tebranishlar chastotasi 
5  MHz ga teng. Qancha vaqtdan so‘ng kuchlanish 71 V ga teng bo‘ladi?
(Javobi: 25 ns).

72