K. Alimova Z. T. Nishanova, G. K. Alimova, A. G‘. Turg‘unboeva m. X. Asranboeva

Go‘daklik davrining diagnostikasini o‘ziga xosligi

Shaxsni psixologik o‘rganishda eksperimental metodikalar majmui qoTlaniladi (S.Ya.Rubinshteyn (1970); B.V.Zeygamik (1976);

5. M.Bleyxer (1976); E.T.Sokolova (1980); L.F.Burlachuk,

   
   

S.M.Morozov (1989). Lekin bolalar taraqqiyotini psixologik diagnostika qilish metodlariga bag‘ishlangan amaliy tavsiyalar juda kam. (I.A.Sikorskiy, 1901; E.Klapared 1911; K.N.Komilov, 1921; I.V.Kruk, 1983; A.S.Spivakovskaya, 1988). Pedagogika universitetlari va institutkiri talabalari uchun pedagogik faoliyat amaliyotida qoTlash mumkin boTgan aniq psixologik metodlami beradigan o‘quv qoTlanmalar yo‘q. Psixologiya bo'yicha mavjud o‘quv qoTlanmalar esa talabalami bolalami psixologik o‘rganish metod va metodikalar bilan juda oz darajada tanishtiradi. (V.S.Muxina, 1985; M.V.Gamezo,

1. A.Domashenko, 1986).

   
   

Ilk bolalik davrining psixodiagnostikasi turli yosh davrlarida bola rivojlanishini baholash imkonini beradigan uning psixik taraqqiyot

-52 -

me'yorlfiriga mos yoki mos emasligini aniqlash, mavjud me'yordan chetga chiqishlarini aniqlash, uni tuzatishning individual choralarini rejalashtirish va oldini olish bo‘yicha vositalar va metodlar majmuidan iborat.

Turli yosh davridagi bolalar guruhini tekshirishda psixodiagnostika metodikalari o‘z xususiyatlariga ega. Masalan, chaqaloqlik davridagi bolalami tekshirishda sensomotor harakatlami o‘rganishga moTjallangan metodlar qo‘llaniladi: boshini ushlab turishi, predmetlami ushlashi, 0‘tirishi. qayrilib qarashi, predmetning orqasidan ko‘z bilan qarashi va boshqalar. (A.Anastazi, 1982). 3 yoshdan 6 yoshgacha l*o‘lgan bolalami tekshirishda sodda harakatlami og‘zaki qo‘Ilanma]ami bajarishga qaratilgan topshiriqlar beriladi. Qalam va qog‘oz, plastilin va boshqa o‘quv vositalari qoTlaniladigan topshiriqlar bola katta boTgan sayin qiyinlashtirib boriladi.

Bolalami psixologik tekshiravda chet el va sobiq ittifoq psixologlari foydalangan an'anaviy metodikalami ko‘rib chiqamiz.

Sensomotor ta'sirlanish va diqqatni o‘rganish uchun metodikalar

Insonning sensomotor sohasi asosiy nerv jarayonlari harakatchanligi tipini, ixtiyoriy diqqat darajasini, ishga qobiliyatlilik sur'atini xarakterlaydi. Ma'lumki, bola hayotining dastlabki yillarida jismonij' va ruhiy sifatlarining rivojlarishida sensomotor faollik bosh miya faoliyatida shaitli reflektor aloqalaraing mustahkamlanishiga imkon beradi (Ya.P.Frumkin, S.M.Livshits, 1979). Ular shu bilan birga temperament, iroda, hissiyot xususiyatlarining hamda bilish psixik jarayonlarining rivojlarishiga yordam beradi (E.A.Golubeva, 1980;

5. B. AY urova, 1986).

   
   

Masalan, 1-2 yoshli bolalar seusomotor sohasini tekshirishda an'anaviy metodlardan foydalanib, u yoki bu harakat malakalarining qanday shakllanganligiga, ulaming ma'lum yosh da^mdagi o‘rtacha ko‘rsatkichi qanchalik mosligiga e'tibor beriladi. Ko‘pincha bu tadqiqotlar bolalar motor harakat rivojlanishidagi kechikishlami aniqlashga qaratilgan boTadi. Harakat rivojlanisMda kechikish mavjudligi keyinchalik bolaning barcha psixik taraqqivotida kechikish sodir boTishining ob'ektiv zamini sifatida qaralisM kerak. Shu bilan birga, erta yurgan bola o‘z tengdoshhuini barcha tomondan qoldirib ketadi, deb faraz qilislt ham xatodir. Bola hayotining dastlabki ikki yilidagi umumiy jismoniy taraqqiyot bolaning keyingi aqliy taraqqiyotini belgilamaydi (P.H.Mussen, 1987).

-53 -

Bolaning sensomotor sohada rivojlanish darajasi haqida uning atrofidagi turli predmetiar, jumladan, o‘yinchoqlar bilan harakat qilish xususiyatlari darak berib turadi. 0‘yinclioqdan diagnostik qurol sifatida foydalardsh uning tevarak-atrofidagi hodisalami bilishga intilishi va faollik darajasi harnda predmetlardan foydalanishda amaliy ko‘nikmalaming mavjudligini aniqlash imkonini beradi. Kattaroq bolalami tekshirishda konkret psixologik metodikalardan foydalanish mumkin. Chunki xuddi shu davrdan boshlab, so‘zii topshiriqlarni bajarish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlami tushuna boshlaydi, unda zarur shaxsiy sifatlar shakllangan, bilishga qiziqish rivojlangan, u kattalar bilan birga eksperimental psixologiik tadqiqotlarda nisbatan uzoqroq ishtirok etish holatida bo‘ladi.

“Aqliy hujum” tejjiologiyasi

Chaqaloqlik davrida psixologik rivojlanish - bu