K arim a q osim ova

1. Shoir qom i nimaga o'xshatadi?
(oq kapalakka).
2. Ayamajizni nimaga o'xshatadi? (
Y alm og'izga).
3. „Muz oynalar sovuq y e b “ misrasini qanday tushunasiz? Oyna
sovuq qoiadimi?

---

D arslikning „K um ush qish“ b o 'lim id a „Q ish“ m atni berilgan. 
U shbu m atnda ham ko 'plab jonlan tirish lar qo'llangan. M asalan, 
„ham m a yoqda sovuq izg‘irin 
k eza d i“, „Ingrar
og‘riq kabi qari 
tol, oynalarni 
bezar qish
— 
gulkor“,
„D araxt kurtaklari rohatlanib 
uxlamoqda“,
„hozir u ru g 'lar tin ch
uyquda“
kabi. M atn tahlilida 
„M atnning birinchi qism ini o'qing. U n d a qaysi so 'z o 'z m a ’nosidan 
boshqa m a ’n oda q o'llang an ?" yoki „M atnning ikkinchi qism ida 
jonsiz narsalar jonlidek tasvirlangan o 'rin larn i topib o'qing. Boshqa 
m a ’no d a qo'llang an so'zlarni o 'z m a ’nosida qo'llab gap tuzing. Bu 
so 'zlar qanday m a’noda q o 'llan gan d a ta ’sirchan bo'ladi?" kabi savol- 
topshiriqlardan foydalanish m um kin.
M aqol jan rid a ham k o 'c h m a m a ’noli so'zlar k o 'p q o'llanadi. Misol 
uchun „ 
Yurt boshiga ish tushsa, Er yigit hozir “
m aqolida 
boshiga
so'zi 
m etafora yo'li bilan m a’nosi ko'ch gan , o'quvchilarga uning m a’nosi 
qanday usul bilan ko'chganligi aytilm aydi, faqat boshqa m a ’noda 
qo'llanganligi o ‘z m a ’nosi bilan taqqoslangan holda o'quvchilarga 
o'rgatiladi.
Tarixiy asarlarda h a m ta ’sirchan, tasviriy-bo'yoqdor so 'z la r k o 'p
uchraydi. Jum ladan, „B obur va kabutar" asarida hazrat, a ’yonlar, 
oliy hazrat so'zlari qo'llangan. Asar m atnida qadim iy davr bilan 
bog'liq q o 'shim chalarning qo'llanilishi ham asarga joziba bag'ishlaydi. 
M asalan: „K abutar ne deydur?" kabi. M azkur asarda ikkinchi shaxs 
qo'shim chasi o 'rn id a hu rm at m a’nosidagi uchinchi shaxs qo'shim chasi 
qo'llangan: „Xatda: Oliy hazrat, qovun ayni pishdi. Kelib q o'l urib 
bersalar". Shu o 'rindagi „q o 'l urib bersalar" birikmasi ibora hisobla­
nadi. Iboralar doim k o 'c h m a m a’no ifodalab, nutqning ta ’sirchanligini 
oshiradi. M atnd an iboralar aniqlangach, m a’nosini izohlashdan 
tashqari, ularga m a’nodosh yoki qaram a-qarshi m a’noli iboralarni 
toptirish ham yaxshi sam ara beradi.
T opishm oqlarda ham jonlantirish va o'xshatishlar ju d a ko 'p . 
M asalan, „Ayoz bobo n o w o t sotdi, Olgan edim , qo lim qotdi" 
topishm og'ida o'xshatish, „C h iq -ch iq " ishlab tolm aydi, tunda uxlab 
qolm aydi" topish m og 'id a jonlantirish qo'llangan.
„C hum oli v a T ip ra tik a n ", „  ja rto s h b a q a " m asallarida ham badiiy 
til vositalari mavjud. X ususan, ularda „O 'g 'irlik mol aylar jo n sarak ", 
„Bola k nglin k o 'tara r", „K osang joningga huzur", „Senga qalqon 
usti-bosh‘\ „Parcha g o 'sh t bo'lib yurar", „Jish T oshbaqa" kabi ibora, 
birikm a va gapiar uchraydiki, ular ustida ishlashda „B unday m ajorolar 
qachon va kim lar orasida b o 'lib o'tish i m um kin?", „U larga hayotdan

---

m isollar keltiring“ kabi topshiriqlar berish, ulardagi m a ’noni boshqa- 
cha yo'sinda bayon ettirish, o ‘zaro taqqoslash, ta ’sirchanligidagi 
farqni aniqlatish k atta ta ’lim iy aham iyat kasb etadi. M asalan: „Bola 
k o'nglin k o ‘tara r“ — Bolasiga yaxshi gapiar gapirar, „K osang joningga 
h u zur“ — Kosang jon in g ni, sog‘lig‘ingni asraydi“ kabi.
O 'qish kitoblarida turli janrdagi badiiy asarlar va ilm iy-om m abop 
m aqolalar berilgan. Istalgan asarning obyektiv m azm uni butun borliq, 
m avjudot, uning turli tom onlari, dalillar va ularning bir-biriga ta ’siri 
hisoblanadi. Badiiy asarda hayot obrazlar orqali tasvirlanadi. Shuni 
ta ’kidlash kerakki, badiiy asar m arkazida inson, uning jam iyat va 
tabiatga m unosabati turadi.
Badiiy asarda borliqni, voqelikni obrazlar vositasida tasvirlash, 
obyektiv m azm un va subyektiv bahoni aniq m aterialda berish haqidagi 
qoidalar m etodika u ch u n katta nazariy-am aliy aham iyatga ega.
B irinchidan, badiiy asar ustida ishlashni tashkil qilishda obrazlar va 
m uallifning asarda tasvirlangan voqealarga m unosabati o'qituvchinin g
diqqat m arkazida turadi. O 'qu v ch ilar voqelikni obrazlar orqali tasvir- 
lashning o'ziga xos xususiyatlarini tu shu n a boradilar.
Ikkinchidan, h ar qanday badiiy asarda an iq tarixiy davrdagi vo ­
qealar tasvirlanadi. Shuning u ch u n asarda tasvirlangan voqealarga 
tarixiy yondashilgan taqdirdagina m atn n i to 'g 'ri o 'q ish , qatnashuvchi 
shaxslarning xatti-harakati sabablarini tushunish, dalillar va voqealarni 
haqqoniy baholash m um kin. Buni boshlang'ich sinflarga tatbiq etganda, 
aw alo , bolalarni asarda tasvirlangan davr bilan qisqacha tanishtirish, 
keyin o 'q u v ch ilard a qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakatini ular 
yashagan davr va ijtim oiy om illarni hisobga olgan holda baholashni 
o'stirish zarur.
U chin chidan , yozuvchining hayoti va qarashlarini o'quv chilam ing
yoshlariga mos ravishda tanishtirish m aqsadga muvofiq.
T o 'rtin ch id an , badiiy asarni tahlil qilishda o'qu vch ilarn i asarning 
g'oyaviy yo'nalishini tushunishga o'rgatish m uhim dir, bu asam i to 'g 'ri 
idrok etish u ch u n , m atn ustida ishlash ko'nikm asini, o 'quvchilam in g
dunyoqarashini shakllantirish u c h u n zarur. M uallif badiiy asarda 
tasvirlangan hayotiy dalillarga, ijtim oiy hodisalarga, jam iyatning u 
yoki bu tabaqasi vakillariga o 'z m unosabatini ifodalashga harakat 
qiladi. Y ozuvchining hayotiy m ateriallarga bahosi aniq dalillar asosida 
yaratilgan badiiy asarning g'oyaviy m ag'zini tashkil etadi. Asarning 
g'oyaviy y o'nalishi yozuvchining dunyoqarashiga bog'liq. A sarning tar-

---

biyaviy aham iyati, o'quvchiga t a ’sir kuchi uning g'oyaviy yo'nalishiga 
bog'liq.
Badiiy asar ustida ishlashni to 'g 'ri tashkil qilish uchun shakl va 
m azm un birligi haqidagi qoida ham e’tiborga olinadi.