5. Nutq tushunarli bo'lsin. Og'zaki nutq eshituvchiga, yozma
nutq esa uni o'quvchiga tushunarli bo'lishi zarur. So'zlovchi yoki
yozuvchi nutqini eshituvchining yoki o'quvchining imkoniyatini,
qiziqishini hisobga olgan holda tuzsa, uni hamma birdek, hech qiyin-
chiliksiz tushunadi.
6. Nutq ifodali bo'lsin. Agar nutq ifodali, ya’ni jonli, ishontiradigan
bo'lsa, eshituvchiga yoki o'quvchiga ta’sir etadi. Og'zaki nutq eshituv
chiga intonatsiya orqali ta’sir etsa, og'zaki nutq ham, yozma nutq ham
tinglovchi va o'quvchiga hikoyaning umumiy ruhi, dalillar, tanlangan
so'zlar, ularning emotsionalligi, tuzilgan jumla, iboralar yordamida
ta ’sir etadi. Nutqning tushunarli va ifodali bo'lishi har qanday shevaga
xos va ortiqcha so'zlardan xoli bo'lishini taqozo etadi.
7. Nutq to'g'ri bo'lsin. Maktab o'quvchilari uchun nutqning adabiy
til me’yorlariga mos va to'g'ri bo'lishi alohida ahamiyatga ega. Yozma
nutq grammatika, imlo va punktuatsiya jihatidan, og'zaki nutq esa
orfoepik jihatdan to'g'ri tuzilishi talab etiladi. Nutqning to'g'ri bo'lishi
uchun so'z tanlash va nutq logikasi katta ahamiyatga ega.
Yuqorida sanab o'tilgan talablar o'zaro bir-biri bilan uzviy bog'liq
bo'lib, ta’lim tizimida kompleks ravishda amalga oshiriladi.
Nutq — o'quvchilar tafakkurini o'stirishdagi muhim vosita
Nutq fikmi bayon etish vositasi bo'libgina qolmay, uni shakllan
tirish quroli hamdir. Fikr nutqning psixologik asosi vazifasini baja-
radi, uni o'stirish sharti esa fikrni boyitish hisoblanadi. Aqliy faoliyat
tizimini egallash asosidagina nutqni muvaffaqiyatli o'stirish mumkin.
Shuning uchun o'quvchilar nutqini o'stirishda materialni tayyorlash,
takomillashtirish, mavzuga tegishlisini tanlash, joylashtirish va man
tiqiy fikrlashga yo'naltiradigan ish turlariga katta ahamiyat beriladi.
Tafakkur til materiali yordamida nutqiy shakllantirilsa va buyon
etilsagina, muvaffaqiyatli o'sadi. Tushuncha so'zlar yoki so'z birik-
304
www.ziyouz.com kutubxonasi
