K arim a q osim ova

„X at-savod
o'rgatish va nutq o'stirish", „O'qish va nutq o'stirish", „ Gram m atika,
imlo va nutq o'stirish
“
deb nomlangan.
Nutq faoliyati uchun, shuningdek o'quvchilar nutqini o'stirish 
uchun bir necha shartga rioya qilish zaair:
1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo'lishi kerak. 
O'quvchilar nutqini o'stirishning metodik talabi o'quvchi o'z fikrini, 
nimanidir og'zaki yoki yozma bayon qilish xohishini va zaruriyatini 
yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish hisoblanadi.
2. Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo'lishi lozim. Bu ma­
terial qanchalik to'liq, boy, qimmatli bo'lsa, uning bayoni shunchalik 
mazmunli bo'ladi. Shunday ekan, o'quvchilar nutqini o'stirishning ik­
kinchi sharti nutqqa oid mashqlarning materiali haqida bo'lib, o'quvchi 
nutqi mazmunli bo'lishi uchun g'amxo'rlik qilish hisoblanadi.
3. Fikr tinglovchi tushunadigan so'z, so'z birikmalari, gap, nutq 
birliklari yordamida ifodalansagina tushunarli bo'ladi. Shuning uchun 
nutqni muvaffaqiyatli o'stirishning uchinchi sharti — nutqni til vosi-
22 
Р о ж д е с т в е н с к и й H . С ., К устар ев а В. А. М е т о д и к а н а ч а л ь н о го о б у -
ч е н и
р у с с к о м у зы к у ,— М .: „ П р о с в е щ е н и е " , 1965. с . 289.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

talari bilan qurollantirish hisoblanadi. 0 ‘quvchiIarga til namunalarini 
berish, ular uchun yaxshi nutqiy sharoit yaratish zarur. Nutqni eshitish 
va undan o'z tajribasida foydalanish natijasida bolalarda ta'lim meto­
dikasi asoslanadigan ongli ravishda „tilni sezish" shakllanadi.
Nutq o'stirishning metodik sharti nutqiy faoliyatning keng tizimini 
yaratish, ya’ni, birinchidan, yaxshi nutq namunasini idrok etish, ik­
kinchidan, o'rgangan til vositalaridan foydalanib, o'z fikrini bayon 
etish uchun sharoit yaratish hisoblanadi.
Bola tilni nutqiy faoliyat jarayonida o'zlashtiradi. Buning o'zi 
yetarli emas, chunki u nutqni yuzaki o'zlashtiradi. Nutqni egallash- 
ning qator aspektlari mavjud. Bular:
1. Adabiy til me’yorlarini o'zlashtirish. Maktab o'quvchilarini adabiy 
tilni sodda so'zlashuv tilidan, sheva va jargondan farqlashga o'rgatadi, 
adabiy tilning badiiy, ilmiy, so'zlashuv variantlari bilan tanishtiradi.
2. Jamiyatimizning har bir a ’zosi uchun zarur bo'lgan muhim nutq 
malakalarini, ya’ni o'qish va yozish malakalarini o'zlashtirish. Bu bilan 
o'quvchilar yozma nutqning xususiyatlarini, uning og'zaki so'zlashuv 
nutqidan farqini bilib oladi.
3. O'quvchilaming nutq madaniyatini takomillashtirish. Til jami- 
yatdagi eng muhim aloqa vositasidir. Tilning mana shu ijtimoiy aha- 
miyatidan kelib chiqib, maktabda o'quvchilaming nutq madaniyatiga 
alohida e’tibor beriladi.
Bu vazifalarni bajarish uchun o'qituvchi o'quvchilar bilan rejali 
ish olib borishi lozim. Buning uchun esa o'quvchilar nutqini o'stirish 
ustida ishlash tushunchasiga nimalar kirishini bilib olish muhimdir.
Nutq o'stirishda uch yo'nalish aniq ajratiladi: