K. Turg‘unboyev, M. Tolipov, I. Oxunov ijtimoiy

Nazorat savollari: 
1. 
Xorijda ijtimoiy pedagogika taraqqiyotining asosiy bosqichlarini sanab o‘ting? 
2. 
Ikkinchi bosqichning qisqa ta’rifini bering? 
3. 
“ Ijtimoiy pedagogika” atamasi kim tomonidan va qachon fanga kiritilgan? 
4. 
Nima sababdan XX asrda ijtimoiy pedagogika fani va faoliyatiga ijtimoiy talab 
kuchaydi? 
5. 
XX asr ijtimoiy pedagogika vakillarining qarashlarini ochib bering? 
Mavzu: O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogika fani. 
Reja: 
1. Ijtiomiy pedagogikaning rivojlanish tarixi. 
2. Ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishidagi shart-sharoitlar. 
Tayanch tushunchalar: diniy, falsafiy, adabiy, qomusiy, ma’rifatparvar, demokratik, milliy 
pedagogika, halq pedagogikasi, islom ta’limoti, urf-odat, etnos, mentalitet, mahalla. 
“Ijtimoiy pedagogika” fan sifatida respublikamizda mustaqillikni qo‘lga kiritganidan so‘ng 
o‘qitila boshlangan bo‘lsa-da, ijtimoiy tarbiya, ijtimoiy faoliyat - ijtimoiy himoya ko‘rinishidagi 
qadimiy ildizlariga ega. Ilk diniy-falsafiy (Avesto) va adabiy (Alpomish, Go‘ro‘g‘li) manbalarda 
insonning ijtimoiy kelib chiqishi nuqtai nazaridan pedagogik qarashlarning aks etishini ko‘ramiz. 
Keyinchalik VI-VII asrlarda Markaziy Osiyo hududida islom dinining tarqalishi yangi ma’naviy, 
axloqiy qadriyatlarni olib keldi va ular mintaqada oila va jamiyat tarbiyasi tizimiga ta’sir ko‘rsatdi.
Ijtimoiy pedagogik g‘oyalar va nazariyalarning shakllanishida Sharq uyg‘onishi davri 
olimlarining asarlari beqiyos o‘ringa ega. Ular faoliyatining mohiyati shuki, avval mavjud bo‘lgan 
o‘sha davrni ijtimoiylashtirish usullari ilmiy asoslangan tizimi asosida to‘planganligidadir. Yetuk 
olimlarning faoliyat harakteri-ilm bilan mashg‘ul bo‘lish ijtimoiy pedagogik qarashlarning 
mazmuniga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Buni qomusiy olimlarimizning faoliyatlaridan yaqqol ko‘rishimiz 
mumkin. 
Buyuk olim Al-Xorazmiy (783-850 y)ning asarlari yorqin didaktik harakterga egadir. U 
savol-javob metodi orqali bilimlar qo’lga kiritilishini, bu jarayonda shaxs boshqalar bilan 
munosabatlarga kirishini, jamiyatning faol a’zosiga aylanishini ta’kidlagan. 
Buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy (973-1050 y) ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan 
ilmiy usullarni ishlab chiqqan. U, shuningdek ta’lim tamoyillarini (ilmiylik, ko‘rgazmalilik, hayot 
bilan bog‘lanishlik kabilar) ham tasniflagan.
Buyuq qomusiy olim Abu Ali ibn Sino (980-1037 y) o‘z davrining barcha bilim sohalarini 
qamrab oluvchi katta ilmiy meros qoldirgan. Uning barcha asarlarida pedagogik qarashlar o‘z 
ifodasini topgan.
Ibn Sinoning fikricha, bolalarda ijtimoiylashtirish ko‘nikmalari jamoa bo‘lib o‘qitish shaklida 
yaxshi shakllanadi. Buning uchun quyidagilarga asoslanish lozim: 
- ta’lim oluvchilar, o‘qituvchi va o‘quvchilar orasida tajriba, bilim, ma’naviy va axloqiy 
qadriyatlar almashinuvini tashkil qilish; 
- musobaqalashuv elementidan foydalanish; 
- o‘quvchining ijtimoiy axloqiy xususiyatlarini-muomala, o‘zaro tushunish, o‘zaro yordam, 
do‘stlik hissini rivojlantirish. 

---

17 
Buyuk olimlarning pedagogik qarashlari va faoliyatlarining ijtimoiy pedagogik 
yo‘naltirilganligi, ularning hayotga har tomonlama tayyorlash hisoblangan ta’lim maqsadini 
sharhlashlarida o‘z ifodasini topgan. Shaxsning jamiyatda o‘z o‘rnini belgilab olishini ta’minlab 
beruvchi eng muhim xususiyatlar deb, ular mehribonlik, yaqinlarga yordam, g‘urur, vijdon, yaxshi 
niyatlilik, sabrni bilishgan. O‘quvchilarning har tomonlama intellektual va mehnat 
tayyorgarliklariga katta e’tibor qaratib, Forobiy va ibn Sino yoshlarning jamiyatga “kirish”larining 
eng muhim omillari sifatida, faollik, mustaqil tashabbuskorlik, intiluvchanlik, qiziquvchanlik, ijodiy 
qobiliyatni hisoblashgan. 
Shunday qilib, o‘rta asr olimlari ijtimoiy pedagogik yo‘naltirilganlikga ega katta pedagogik 
meros qoldirganlar. Ularning ilmiy pedagogik asarlari zamonaviy ijtimoiy pedagogika ilmining 
rivojlantirish uchun muhim manba hisoblanadi. 
XI-XII asr Markaziy Osiyo ma’rifatparvar olimlari turli fanlar, shu jumladan pedagogikaning 
rivojiga katta hissa qo‘shishdi. Yusuf Xos Xojib, Burxoniddin Zarnujiy va Ahmad Yugnakiylar 
bolalarning jamiyatda o‘z o‘rnini topib olishi uchun bilimning, ota-onaning, oilaning o‘rniga e’tibor 
qaratishgan.
Tarbiyaning ijtimoiy harakteri haqidagi g‘oyalar Alisher Navoiyning she’riy merosida 
nihoyatda aniq o‘z ifodasini topgan. Shoirning pedagogik qarashlari insonparvar harakterga ega.
XVIII-XIX asrning ma’rifatparvar shoirlari Munis Xorazmiy (1778-1829), Muhammad 
Ogahiy (1809-1874), Ubaydulla Zavqiy (1853-1921) birinchi o‘ringa keng ommaning ma’rifatli 
kilish va ta’lim masalalarini qo’yishgan. Ta’limning asosiy vazifasini ular axloqiy 
mukammallashvida va mehnatga o‘rgatishda deb bilishgan. 
Ma’rifatparvarlik va demokratik g‘oyalar XIX asrning oxiri- XX asr boshlarida o‘z 
cho‘qqisiga ko‘tarildi.
O‘zbekistondagi demokratik pedagogik g‘oyaning taraqqiyparvar yo‘nalishining yirik 
vakillaridan biri Abdulla Avloniydir (1878-1934) Avloniyning o‘zbek pedagogikasiga qo‘shgan 
hissasi shuki, u ilk marta tarbiya oldida ijtimoiy vazifalarni qo‘ya olgan. Bu shoir va pedagogning 
katta jasorati o‘z asarlarida shaxsning rivojlanishida tarbiyaning hal qiluvchi rolining e’tirof etilishi 
bo‘ldi. Uning fikricha, tarbiya ijtimoiy maqsadlarni ko‘zlashi kerak. Avloniy “yangi kishi” 
tushunchasini shaxsiy emas, balki ijtimoiy manfaatlardan kelib chiquvchi jamoat arbobi sifatida 
ta’riflaydi. Tarbiyaning muvaffaqiyati Avloniy fikricha oila, ota-onalar va pedagoglarning shaxsiy 
namunaviy roli bilan belgilanadi. Eng muhim ijtimoiy xususiyat deb u mustaqillik, tashabbuskorlik, 
amaliy tajribani bilgan. 
O‘tmish tajribasini o‘rganish zamonaviy pedagogika fanining asosiy vazifalaridan biriga 
aylanib bormoqda. O‘sib kelayotgan avlodni hayotga tayyorlashning ko‘p asrlik tajribasi yordamida 
yoshlarning zamonaviy bozor-iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyatga 
tayyorlash mumkinmi; - degan masalada qizg‘in bahs munozara xanuz davom etib kelmoqda. 
Xech ikkilanmasdan shuni aytish mumkinki, moziy tajribasida, aniqrog‘i halq pedagogikasida 
tarbiya va ta’lim jarayonlariga qo‘llash mumkin bo‘lgan meros mavjud. Boshqacha qilib aytganda, 
halq pedagogikasi shaxsga o‘z davrida ijtimoiy xususiyatlarni paydo qilish uchun lozim bo‘lgan 
pedagogik bilim, ko‘nikma va malakalar, ta’lim-tarbiya berish, yo‘llari, vositalarining majmuasi 
hisoblanadi. 
Halq, xususan milliy pedagogikaning tengsiz qadriyati shundaki u birinchidan o‘zida asrlar 
davomida shakllangan pedagogik haqiqatlarga ega; ikkinchidan esa u hayotiy, amaliy 
yo‘nalishdaligidir.
Halq pedagogikasida hayotiy (maishiy, mehnat, axloqiy) va pedagogik ma’lumotlar, 
kuzatuvlar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular yoshlarda ijtimoiy axloq va ijtimoiy moslashuv 
malakalarining shakllanishi vositasi, omili hisoblanadi. 
Halq pedagogikasining qoidalari halq ijodi namunalari-maqol, ertak, ashula, doston, 
rivoyatlarda o‘zining ifodasini topgan. Aynan shularda halq asrlar mobaynida o‘z ijtimoiy 
tajribasini umumlashtirgan. Ular hikmatlar shaklida pand-o‘git mazmuniga ega bo‘lib halqning 
ijtimoiy hayotga bo‘lgan real (hayotiy )qarashlarini ifodalaydi. 

---

18 
Markaziy Osiyo, xususan O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning shakllanishi va 
rivojlanishida islom ta’limoti, ma’naviyatining tutgan o‘rni beqiyosdir. Zero, islom ta’limotining asl 
mazmun, mohiyatini inson komilligi, uning g‘oyasini esa insoniylik, ezgulik, yaxshilik, halollik, 
to‘g‘rilik, mehnatsevarlik, insonparvarlik, sadoqatlilik tashkil etadi. 
Darhaqiqat, islom din bo‘lib, uning mazmuni yagona xudo-alloxga iymon keltirishdir. Uning 
asosi Qur’oni Karim bo‘lib, u asosan ijtimoiy-xuquqiy qoidalar yig‘indisi hisoblanadi. 
Buni ijtimoiy xuquqiy ezguliklarga ega bo‘lgan shariatning quyidagi tamoyillaridan ham 
yaqqol ko‘rish mumkin:
- jamiyatning barcha a’zolari, irqi, tili va diniy mansubligidan qat’iy nazar tengligi; 
- jamiyat barcha a’zolarining teng mas’uliyatga egaliklari (chunki ular bitta manbadan kelib 
chiqishadi); 
- inson hayoti va erkinligining tengligi;
- oila jamiyatning asosidir: jamiyat oilani o‘z himoyasiga oladi va unga g‘amxurlik qiladi; 
- boshqaruvchi va boshqariluvchilarning tengligi;
- yagona Allox barcha narsaning egasi va u tomondan yaratilganlar, uning barcha 
yaratishlariga xadyasidir. Har bir inson bu hadyadan o‘z bo‘lagini olishga haqli; 
- halq va jamiyatga tegishli barcha siyosiy, ijtimoiy va boshqa masalalar halq bilan 
maslahatlashib hal qilinishi lozim; 
- o‘zining dunyoviy ishlari uchun har kishi jamiyat oldida javob beradi. 
Inson ma’naviy hayotga tegishli ishlari uchun esa faqatgina Alloh oldida hisob beradi; 
- jamiyatning bir bo‘lagi bo‘lmish inson, ma’n etilganlarni sodir etgan shaxsga qarshi da’vo 
qilishi mumkin va hokozo. 
Islom xadislarida bayon etilgan eng muhim inson xuquqlari sifatida quyidagilarni 
kafolatlaydi: 
- yashash xuquqi; 
- erkinlik xuquqi; 
- tenglik xuquqi; 
- adolat xuquqi. 
Ijtimoiy pedagogik fikrlar rivojida Qur’oni Karimdan keyingi turuvchi muqaddas manbalar 
Xurshiddur. Ularda payg‘ambarning hayoti va faoliyatidan turli hikoyalar va uning ahloqiy pandlari 
mavjud. Shu bilan birga xadislarda islom asoslarining sharhlari: mexribonlik, muqaddas dargoh, 
tozalik, halol-harom tushunchalari va yaxshilik, yomonlik, axloqiylik kabi o‘gitlar o‘z ifodasini 
topgan. 
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi, davlat va jamiyat rivojining o‘ziga xos 
yo‘lini tanlashi, milliy-madaniy, ma’naviy qadriyatlarni tiklash, saqlab qolish imkonini beradi va 
hayotning barcha jabhalarida milliy xususiyatlarni inobatga olish vazifasini qo‘yadi. 
O‘zbek halqiga o‘ziga xos etnik muhit xosdir. Bunday muhitda bolalar yoshligidan o‘z ona 
(milliy) tillarining va unda aksini topgan ertaklar, afsonalar, rivoyatlar, maqollar, ashulalar, 
ideallarning ta’siri doirasida bo‘ladilar. Bolalar asta-sekin milliy an’analar, urf-odatlarning aniq 
me’yorlariga ko‘nikishadi. O‘quvchilarda milliy tarixni, adabiyotni o‘rganish va ona tillarida turli 
ma’lumotlar olish orqali o‘smirlik yoshida o‘z mansubligini va etnik umummiylikni anglash ro‘y 
beradi. 
Etnomadaniy sharoitlarda insonning ijtimoiylashuvida yoki etnos mentalitet (bu tushuncha 
XX asr boshida fransuz olimi L.Levi Bryul tomonidan fanga kiritilgan) ham ijobiy ta’sir 
ko‘rsatiladi. Etnos-bu tarixan bir hududda shakllangan, til, madaniyat, ruhiyatning umumiy, 
nisbatan barqaror xususiyatlariga ega bo‘lib, boshqa halqlardan, tuzilmalardan o‘z-o‘zini anglashi 
bilan ajralib turuvchi odamlar majmuasidir.
Mentallik insonning olam, o‘zining bu olamda tutgan o‘rni haqidagi tasavvurlari asosida 
yetgan obrazlar tizimidir, ya’ni mentallik etnik guruhga u yoki bu davrga xos bo‘lgan o‘ziga 
yarasha dunyoqarashdir. 
“Mentalitet” kategoriyasi gumanitar fanlarda an’analar va madaniyat orqali aniqlab beriluvchi 
ommaviy dunyoqarashning tarkiblarini ifodalash uchun ishlatilmoqda.

---

19