Kafedrasi abduraxmanov ixtiyor baxtiyorovich
Ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazishda axborot
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. Ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazishda axborot texnologiyalarini qo’llash Auditorlik faoliyatini kompyuter texnalogiyalari asosida tashkil etish faqatgina mablag’ va vaqtnigina tejamasdan, qo’lda olinishi qiyin bo’lgan
69
axborotlarni ham operativ olshiga yordam beradi. Bu axborotlar asosan xo’ alik yurituvchi sub’ektning butun strategiyasini, moliyaviy-xo’ alik faoliyatini yaxshilash yo’llarini aniqlashga taalluqlidir. Kompyuterning hisoblash quvvatidan foydalanish natijasida o’tgan hisobot davri ma’lumotlari asosida hisobot davrida xo’ alik yurituvchi sub’ekt rahbariyati qanday yo’l tutishi lozim, hamda hisobot davridan keyingi davrda raxbariyat qanday yo’l tutishi lozimligi xaqida aytib berish mumkin. Elektron hisoblash mashinalari hozirigi vaqtda hisob-kitob ishlarini amalga oshirishda qo’llanishi bilan birga hisob ma’lumotlarini yig’ish, ularni qayta ishlash, jamlama va tahliliy hisob registrlarini tuziish, hisobot shakllarini to’ldirish, auditorlik ishchi xujjatlarini yuritish, auditorlik xulosalari va hisobotlarini to’lg’azish va boshqa bir qancha ishlarni bajarshda keng qo’llanilmoqda. Amaliyotda komp’yuterlardan keng foydalanish buxgalteriya hisobi va auditni tashkil qilishning yangi usullarini vujudga keltiradi. Hozirgi davrda audit vazifalarini axborot texnologiyasi asosida markazlashtirilgan holda tashkil qilish quyidagilarni ta’minlaydi:
foydalanuvchining ish joyida o’rnatilga kompyuterlarni qo’llash, bu erda vazifalarni echish auditor tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi;
ishlab chiqilishini ta’minlovchi maxalliy va ko’p bosqichli hisoblash tarmoqlarini shakllantirish;
ko’paytirish;
auditorlik kompaniyasi uchun korxonaning yagona taqsimlangan ma’lumotlar bazasini yaratish;
olish operatsiyalar mehnattalabligi darajasini kamaytiradi;
audit vazifalarini echshni integratsiyalash; 70
dialogli usulda amalga oshirish yo’li bilan axborot xizmat ko’rsatishni tashkil etish imkonyati. Hisob tizimi va hisobotni shakllantirilishini tashkil etilishini nazorat qilishda auditor turli ko’rsatkichlarni metodik hisoblanish tartiblarini, jumladan, soliq stavkalarini, koeffitsientlar, qonunchilikni va boshqa me’yoriy xujjarlarni bilishi talab etiladi. Yana hisobning turli uchastkalarida hisoblanadigan ko’rsatkichlar tizimini bilishi lozim. Nazorat muolajalarining tipik shakllarini mavjudligi audit jarayonini avtomatlashtirish imkoniyatini yuzaga keltiradi, bu esa albatta auditorlik tashkilotlarini ish sifatini samaradorligini oshirishga imkon tug’diradi. Kompyuterning xotirasida ko’plab me’yoriy-xujjatlarni saqlab qolishi, bir tarafdan auditor imkoniyatlarini kengaytirsa, boshqa tarafdan auditor qo’lida kuchli dastak bo’luvchi maslahat-nazort tizimini yaratadi. Jahon amaliyotida, auditorlik faoliyatini avtomatlashtirishda dasturlar quyidagi kompanentlardan iborat bo’lishi lozim:
audit jarayonida aks etuvchi iqtisodiy-matematik, iqtisodiy-tashkiliy va axboriy modellardan;
boshqa vositalar. Yuqoridagi kompanentlardan kelib chiqib kompyuterlashgan tizim ikki qismdan funktsional va ta’minlovchi qismdan iborat bo’ladi. Funktsional qismida audit o’tkazish jarayonining axborot va matematik modellarini metodikalari va yo’llari metodik jamlanmasidan tashkil topadi. Ta’minlovchi qismi audit funktsiyalarini amalga oshirishda zarur bo’luvchi, dasturiy, axboriy, texnik va boshqa to’ldiruvchi qismlardan iborat bo’lishi lozim. Kompyuter tizimining funktsional qismini to’liqroq yoritadigan bo’lsak, u bir qancha vazifalar kompleksidan tashkil topadi masalan:
audit turi (ichki, tashqi);
audit funktsiyasi (nazorat-reviziya, baxolash-maslahat, maslahat- pragnozlash va x.); 71
audit uchastkasi (hisob tizimi, xujjatlashtirish, nazorat tizimi va x.). Auditni kompyuterlashgan tizimini tashkil etish uni nima maqsadga erishish uchun mo’l allanganidan kelib chiqadi. Maqsaddan kelib chiqqan xolda ma’lumotlar bazasi yaratiladi. Ma’lumotlar bazasi quyidagicha tashkil etilishi mumkin:
oladigan bir tipdagi xujjatlarni maxalliy fayllarini yig’ish;
maxsus kreteriyalarga javob beruvchi birlamchi xujjatlar axborotlar bazasi sifatida;
yordamida qayta ishlanuvchi ekspert-auditor bilimlarini qoidaviy shakli, qoidalar bazasi.
Shuni ta’kidlab o’tish mumkinki xozirgi vaqtda axborot texnalogiyalari bozorida ko’pgina audit dasturlari ishlab chiqilmoqda va takomillashtirilmoqda, jumladan “IT Audit”, “AuditNet”, “AuditPro”, “AuditSystem/2™”. Auditni axborot texnalogiyalari asosida o’tkazish jarayonida auditor quyidagilarga e’tibor qaratishi lozim, ya’ni operatsiyalar kompyuter tomonidan to’g’ri bajarilayotganligini, operatsiyalarning yo’qotilmagani, qo’shilmaganligi, o’zgartirilmaganligi, xatolarni o’z vaqtida tuzatilganligi, bajarilish natijalarini aniqligi, axborotga begona shaxslarning kirishi cheklanganligiga. Biziningcha auditini avtomatlashtirilgan tizmilarini va dasturlarini ishlab chiqishda mavjud audit institutlari faol ishtirok etishi lozim. Ularning asosiy faoliyati auditni dasturiy ta’minot tizimi bo’yicha kadrlar tayyorlashga qaratilishi lozim.
Auditorlik faoliyatini takomillashtirishning eng asosiy yo’llaridan biri – auditni avtomatlashtirishdir. Hamma sohalar kabi avtomotlashtirilgan audit ham auditor ishi qulay, oson va tezlashtiradi. Audit bilan shug’ullanuvchi nazariyotchilar va amaliyot xodimlari o’rtasida hisob ishlarida EHMlarni qo’llayotgan mijozlarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish texnikasi borasida tortishuvlar mavjud. Baxs asosan EHMlar qo’llangan 72
hisob tizimini auditorlik tekshiruvlarini tashkil qilish va amalga oshirishda yuzaga keltirayotgan muammolari va auditorlik tekshiruvi usullari hamda ichki nazorat tizimiga ta’siri ustida bormoqda . Bu usulning ustunlik va kamchiliklarini ko’rib chikishga harakat qilamiz. Bizning fikrimizcha EHMlarni auditorlik tekshiruvida qo’llash auditorga juda katta foyda keltiradi. Auditor kompyuterlardan foydalangan holda qo’yidagi afzalliklarga ega bo’ladi:
qayta ishlanib olingan ma’lumotlarning ishonchliligi ortadi;
malumotlarni qayta ishlash natijasida olingan xujjatlarning sifati yuqori bo’ladi;
auditorni ma’lumotlar bilan ishlashi qulaylashadi. Buning natijasida auditorlik tekshiruvida katnashayotgan mutaxassislarning e’tiborini yana ham muhimrok bo’lgan ishlarga-moliyaviy hisobotni to’liqroq tahlil kilish korxonadagi hisob va ichki nazorat tizimi to’g’risida raxbariyatga batafsilroq malumot berish uchun sharoit yaratiladi. EHMlardan foydalangan holda olinadigan malumotlar o’zining tezkorligi, to’liqligi va ko’p variantliligi bilan ajralib turgani uchun auditorga u yoki bu iqtisodiy xodisa to’g’risida aniqroq fikr bildirish va uni baxolash imkonini beradi. Shuning uchun ham auditor o’z faoliyatida kompyuterlarning o’rnini to’g’ri belgilay olishi va uni mukammal o’rganishga harakat qilishi lozim. Bugungi kungacha yaratilgan va O’zbekiston amaliyotida tadbiq etilgan auditorlik dasturlari orasida eng mukammal va takomillashgan dastur – “Audit XP audit kompleksi” dir. Bu dasturni Goldberg-Soft kompaniyasi auditorlik faoliyatini sifatli avtomatlashtirish uchun ixtiro qildi. Bu programma o’zining qulayligi va ko’p funktsiyaligi bilan boshqa programmalardan ajralib turadi. Bundan tashqari, auditni har bir bosqichini o’tkazishda kerakli ma’lumotlarni kiritib, uni qayta ishlash uchun avtomatlashtirilgan majmuani taqdim etadi, auditni o’tkazish va rasmiylashtirishning eng original usulini taklif etadi. 73
Iqtisodiy axborotlarni qayta ishlashning avtomatlashtirilgan tizimidan foydalanish yoki xisob ishlarining u yoki bu yunalishlarida kompyuter texnikasini qo’llash auditorlik tekshiruvi jarayoniga ham o’z ta’sirini o’tkazar ekan. Chunki kuchli avtomatlashtirilgan hisob tizimiga ega bulgan va EHMlarni juda yaxshi bilgan buxgalterning ishini tekshirish uchun auditor ham bu soxani mukammal bilishi lozim. Aks holda auditorlik tekshiruvining sifati past buladi . Yuqoridagi ma’lumotlarga asaslanib, biz ishonch bilan aytamizki, auditor kompyuterlardan foydalangan holda tekshirish uchun ketadigan vaqtni keskin kamaytira oladi, qayta ishlanib olingan ma’lumotlarning ishonchliligiga shubxa bo’lmaydi, malumotlarni qayta ishlash natijasida olingan xujjatlarning sifati yuqori bo’ladi, ma’lumotlar bilan ishlashi qulaylashadi. Har bir ishning ijobiy tomoni bo’lganidek, salbiy tomonlari ham mavjud. "Malumotlarni elektron qayta ishlashni hisob tizimi va ichki nazoratni baholashga ta’siri" deb nomlangan xalkaro audit andozasida ma’lumotlarni elektron usulda qayta ishlash quyidagi salbiy holatlarga olib kelishi mumkin deyilgan: malumotlarni qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi xodimlar malumotlarning manbai va ularni olish, taqsimlash va ishlatish o’rtasidagi bog’lanish to’g’risida chuqur bilimga ega bo’ladilar. Shuningdek ular ichki nazoratning mumkin bulgan kamchiliklarini yaxshi biladilar va shuning uchun ish jarayonida ular dasturni yoki ma’lumotlarni o’zgartirish imkoniyatiga egadirlar; ma’lumotlarning asosiy fayli odatda markaziy kompyuterda yoki kompaniya hududida joylashgan bir necha mashinada mujassamlangan buladi. Bu ma’lumotlarga kirish va ularni o’zgartirish imkonni beruvchi kompyuter dasturlari shu malumotlar bilan birga saklanadi. Shuning uchun tegishli nazorat bulmagan xolatda begona
shaxslarni ma’lumotlar bilan tanishish dasturga va ma’lumotlarning o’ziga o’zgartirishlar kiritish imkoni mavjud; ma’lumotlar kompyuterga tasdiqlovchi xujjatlarsiz kiritilishi mumkin; 74
ayrim ma’lumotlar fakatgina kompyuter fayllarida saqlanishi va kompyuter bu ma’lumotlarni tulig’icha qog’ozga chiqarib bermasligi yoki faqatgina natijalarni chiqarib berishi mumkin; zamonaviy asbob uskunalar anchagina uzoq masofada turib ham kompyuter dasturlariga va ma’lumotlar manbaiga kirish va uni ishdan chiqarish kobiliyatiga ega. Shuning uchun tegishli nazorat tashkil kilinmagan xolatda axborotlarga kirish, ularni, hamda dasturlarni begona shaxslar tomonidan uzgartirish uchun yaxshigina sharoit mavjud; kompyuter dasturi notug’ri tuzilgan va tegishli nazoratdan o’tmay turib ishlab chiqarishga joriy qilingan bo’lsa, bu holat muomalalarni noto’g’ri rasmiylashtirilishi va noto’g’ri ma’lumotlarni olinishiga sabab bo’ladi. katta hajmdagi ma’lumotlar va ularni olish imkonini beruvchi kompyuter dasturlari magnit disklari va magnit tasmalarida saqlanishi mumkin. Nazorat yaxshi yo’lga qo’yilmagan holatda ular ug’irlanishi, yo’qotib qo’yilishi yoki yo’q qilib yuborilishi mumkin. Goldberg-Soft kompaniyasi auditorlik faoliyatini avtomatlashtirish borasida yaratgan yangi auditorlik Audit XP nomli programmasi yuqorida ko’rsatilgan kamchiliklardan holi. Ishlab chiqarish xarajatlari auditini dastur orqali amalga oshirishda dasturning ikkinchi bosqichidagi moliyaviy hisobotlar qismidagi hisobot shakllariga ma’lumotlarni kiritish orqali amalga oshiriladi. Dasturdagi berilgan bosqichlar bir biri bilan uzviy bog’liqligi tufayli ma’lumotlar qolgan bosqichlarga ham bog’lanib ketadi. “Auditorlik dalillarini to’plash” deb nomlanuvchi dasturining uchunchi bosqichida balans moddalarining bo’limlar bo’yicha tekshirish arayoni amalga oshiriladi. Shunisi e’tiborga loyikki xar bitta arayon audit arayonini to’liq ifodalovchi xu atlashtirish tizimi yo’lga qo’ylgan. Har bitta xujjatga Indeks raqamlari berilagn bo’lib xu atlashtirish bo’yicha muammoli vaziyat yuzaga kelganda mazkur xujjatlar indeks raqamlari orqali topilib hal qilinishi mumkin.
|