Kafedrasi fanidan kurs ishi mavzu: Korxonalarda valyuta mablag‘lari tahlili

rasm. Korxona moliyasida moliyaviy munosabatlar va pul fondlarining tutgan o’rni

⁴ И.М.Карасева, М.А.Ревякина «Финансовий менежмент», ОМЕГА. Москва-2012, 21-стр.
Korxona quyidagilar bilan o’zaro moliyaviy munolsabatlarga kirishishi pul fodlarining shakllanishi orqali amalga oshiriladi: Mol etkazib beruvchilar – uning faoliyati uchun zarur bo’lgan moddiy qiymatliklar, xizmatlar sotib olinishida; pudratchilar – qurilish mantaj, remont va boshqa ishlarga to’lov; xaridorlar – tovar realizatsiyasida va xizmat ko’rsatishda; byudjet bilan – soliqlar, ajratmalar va boshqa to’lovlar bo’yicha; banklar – kreditlar, pul mablag’larining saqlanishi, hisob operatsiyalariga to’lovlar; ishchi va xizmatchilar – ish haqi va boshqa hisoblar bo’yicha.
Korxona moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini aniqlashda shu narsani inobatga olish kerakki, moliyaviy natija faqat moliyaviy emas, balki moddiy va mehnat resurslari xara-jatlarining natijasi hamdir. Shuning uchun ham, masalan, mahsu-lotni realizatsiya qilishdan olingan foydani taqqoslab turib, buning natijasida faqat faoliyatning sof moliyaviy tomonini xarakterlovchi ko’rsatkichga ega bo’lamiz, deb hisoblash maqsadga muvofiq emas. Bu korxona moliyaviy- xo’jalik faoliyati samaradorli-gini xarakterlovchi yaxlit ko’rsatkichlardan biri bo’lib, unga kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida moddiy-ishlab chiqarish va moliyaviy oqimlarning ajralmas bog’liqligi xosdir.
Yuqorida bildirilgan fikr o’ziga moliyaviy natija va moliya-viy xarajatlarning tavsifini mujassam etuvchi korxona moliyaviy-xo’jalik faoliyatining samaradorligini xarakterlovchi boshqa ko’rsatkichlarga ham to’liq tegishlidir.
Shunday bo’lishiga qaramas-dan analitik maqsadlar uchun bu majmua (to’plam)dan aynan korxona ning moliyaviy faoliyatini, uning moliyaviy va baho siyosatining samaradorligini o’xshash tarzda xarakterlovchi ko’rsatkichlarni ajratish muhimdir.
Korxona moliyaviy operatsiyalarining daromadliligini xarak-terlovchi ko’rsatkich ularning samaradorligini sof moliyaviy nati-janing sof moliyaviy xarajatlarga nisbati shaklida ifodalab, ko’pchilik hollarda korxona moliya-xo’jalik faoliyatining haqiqiy samaradorligini aks ettirmaydi. Iqtisodiyot real sektori samara-dorligining ko’rsatkichlarida va baholarida bankrot holatida bo’lishlariga
qaramasdan moliyaviy “spekulyatsiyaning” imkoniyatlari ularni “cho’kmasdan”
turishlariga sharoit yaratadi.
Real sektor korxonalarida, moddiy ishlab chiqarishda moliyaviy resurslardan foydalanishning samaradorligini mos ravishda baholash talablariga u yoki bu darajada sotuv rentabelligi ko’r-satkichi (foydaning mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan tushumga nisbati) javob beradi. Bu nisbatdagi surat va maxraj pul mablag’laridan iborat bo’lganligi uchun sotuv rentabelligini, ayrim holatlarni istisno qilgan tarzda, sof moliyaviy ko’rsatkich sifatida e’tirof etish mumkin. Shunday bo’lishiga qaramasdan bu erda yana bir narsani inobatga olmoq lozim, ya’ni samaradorlik-ning o’lchovi sifatida yuqoridagi ko’rsatkichning haqqoniylik darajasi juda ko’p omillarga, xususan, tushum va foydani shakl-lantiruvchi bozor baholarining monopol baholarni shakllanti-rishning salbiy ta’sirlaridan qanchalik ozod ekanligiga bog’liq.
Yuqorida ko’rib o’tilgan barcha moliyaviy ko’rsatkichlarda mazmun va shakl o’rtasida dialektik qarama-qarshilikning mavjud-ligi namoyon bo’ladiki, bu narsa bizning holatda korxona lar moliya-sining (iqtisodiyot yaxlit moliyaviy sektorining ham) o’z iqtisodiy asosidan, ishlab chiqarishdan ajralib chiqishga va unga bog’liq bo’l-magan holda mustaqil hayot kechirish imkoniyatini qo’lga kiritishga intilishi orqali ifodalanadi. korxona lar moliya-xo’jalik faoliya-tining samaradorligini tahlil qilish va baholashda moliyaviy ko’rsatkichlar (masalan, tushum va foyda) moddiy aylanma mablag’-larning aylanuvchanligi, asosiy ishlab chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlarning fond sig’imi kabi iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan birgalikda qaralsa, bu qarama-qarshilik, ma’lum darajada, pasayadi.
Korxonalarda pul fondlari korxona moliyasini tashkil etish asosini tashkil etadi. Chunki pul mablag’lari bo’lgandagina korxona moliyasiga ehtiyoj yuzaga keladi. Korxona moliyasi belgilangan maqsadiga erishish uchun pul fondalarini shakllantiradi, ularni taqsimlaydi va foydalanadi.
Korxona pul mablag’laridan samarali foydalanish maqsadida turli maqsadli fondlarni shakllantiradi. Har bir pul fondlarning o’z maqsad va vazifalari
belgilanadi. Korxonalar pul fondlarini shakllantirish orqali xo’jalik faoliyatini kerakli mablag’lar bilan ta’minlashni amalga oshiradi, hamda takror ishlab chiqarishni kengaytiradi; pul oqimlarini ishlab chiqarish uzluksizligiga qaratadi; ilmiy texnika jarayonini moliyalashtiradi; yangi texnikani o’zlashtiradi va joriy etadi; sub’ektlarni iqtisodiy rag’batlantiradi; byudjet, bank va hokazolar bilan hisoblarni amalga oshiradi.
Korxonalarda shakllanadigan pul fondlarini quyidagi 3-rasm misolida mohiyatini ochishga to’xtalishimiz maqsadga muvofiqdir.
Korxona pul mablag’laridan samarali foydalanish maqsadida turli fondlarini shakllantirar ekan, bu fondlarni shartli ravishda quyidagicha tasvirlashimiz mumkin. Chunki har bir korxona o’z faoliyatidan kelib chiqib, o’ziga ahamiyatli bo’lgan pul fondlarini shakllantiradi. Ya’ni bir korxonada bo’lgan pul fondlari boshqasida bo’lmasligi mumkin. Umumiy holatda pul fondlarini quyidagi 3- rasmda aks ettirdik.
Korxonaning o’z mablag’lari fondlari – korxona faoliyatini yuritishida o’ziga tegishli asosiy mablag’lari hisoblanadi. Bu mablag’larning ortishi korxonaning rivojlanayotganidan dalolat beradi. Korxonaning o’z mablag’lari xususiy kapital ham deb yurtitiladi. Bu kapital o’z ichiga ustav kapitali, qo’shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda va boshqalarni o’z ichiga oladi.
Korxona o’z faoliyatini boshlashda ya’ni faoliyatini yuritishda zarur bo’lgan mulkni sotib olishni hamda ishlab chiqarishni yuritishni moliyalashtiradigan asosiy manba bo’lib korxonaning ustav kapitali shaklida jamg’arilagan mulk egalari mablag’lari, korxonada belgilangan tartibda shakllangan boshqa kapitallar, hamda tasischilarning ishlab chiqarishni kengaytiri uchun qoldirgan foydalari hisoblanadi. Bu mablag’lar korxonaning o’z mablag’laridir. Bundan tashqari korxonalar faoliyatini moliyalashtirishda qarz mablag’lari, ya’ni boshqa moliya- kredit tashkilotlaridan, yuridik va jismoniy shaxslardan ma’lum bir muddatga qaytarish sharti bilan oladigan mablag’laridan ham foydalaniladi.

• 
  bank kreditlari;
  
• 
  kreditorlik qarzlari;
  
• 
  faktoring;
  
• 
  lizing va boshqa fondlar.
  

• 
  mehnat haqi to’lash uchun fond;
  
• 
  dividendlar to’lash uchun fond;
  
• 
  budjetga to’lovlar va boshqalar uchun fond.
  

• 
  qimmatli qog’ozlar emissiyasidan shakllangan fond;
  
• 
  dividendlar bo’yicha hisoblar;
  
• 
  kelgusi davr daromadlari;
  
• 
  kutiladigan xarajatlar rezervlari.
  

3-rasm. Korxonalarda shakllanadigan pul fondlarining holati⁵

Ustav kapitali – bu korxonaning ochilishida tasischilar tomonidan qo’yiladigan boshlang’ich summa. Bu kapital shakllanishida ta’sischilar tomonidan pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar moddiy zaxiralari va boshqalar kiritilishi mumkin. Ustavda ularning umumiy qiymati ko’rsatiladi. Ustav kapitali korxonaning asosiy fondi hisoblanib, muhim iqtisodiy ahamiyatga ega.

Rezerv kapitali – bu korxonaning ehtiyot uchun saqlanadigan fondi bo’lib, xo’jalik faoliyatidan zararlarni qoplash uchun mo’ljallanadi. Bundan tashqari investorlar va kreditorlar daromadlarini to’lash uchun korxona foydasi etmaganda ham ushbu fond mablag’laridan foydalaniladi. Rezerv kapitali korxonaning ishlari uzluksiz bo’lishini kafolatlaydi. Bunday manbaning borligi korxona o’z
⁵ И.М.Карасева, М.А.Ревякина «Финансовий менежмент», ОМЕГА. Москва-2012, 42-стр.
majburiyatlarini to’lashga ishonch borligini bildiradi. Rezerv kapitali korxona foydasidan har yili ajratilib boradi. Uning hajmi ustav kapitalining 10-25 % atrofida shakllantiradi.
Qo’shimcha kapital – korxona o’z mablag’lari manbalaridan biri bo’lib, korxona xo’jalik faoliyati jarayonida, korxona aktivlari qiymati o’sishi natijasida hosil bo’ladi. Qo’shimcha kapital o’z ichiga kapital qayta baholanishini, emission daromadlarni o’z ichiga oladi. Kapital qayta baholash– korxona qonunchilik qororlaridan kelib chiqib asosiy vositalari va tugallanmagan qurilishini qayta baholash natijasida mulk qiymatining o’sishi. Emission daromadlar – chiqarilgan aktsiyalar qiymatining o’sishi natijasida olingan mablag’lar.
Amartizatsiya fondi – bu fond uzoq muddatli aktivlar amartizatsiyasi natijasida shakllanadi va yangi asosiy vositala sotib olishga yoki qurishga mo’ljallanadi.
Bu fondning korxona faoliyatida o’ziga xos ahamiyatga ega. Bu holatda eng e’tiborli haqiqat shundaki amartizatsiya summasini belgilangan tartibda to’g’ri va o’z vaqtida hisoblash, hisoblangan bu summani vaqtinchalik aylanma aktivlarni oshirishga qaratish, vaqti-vaqti bilan uzoq muddatli aktivlar quvvatini oshirib borish.
Valyuta fondi korxonada eksport operatsiyalaridan valyuta tushumlari va import operatsiyalari (bunda asosan valyuta chiqib ketadi) natijasida shakllanadi. Bu fond mustaqil maqsadli ahamiyatga ega emas. Valyuta operatsiyalari o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Korxonalarning tijorat banklarida valyuta operatsilarini o’tkazish maqsadida valyuta hisob raqamlariga ega bo’ladi.
Jalb qilingan mablag’lar fondlari. Korxona ishlab chiqarish faoliyatini ta’minlash, moliyaviy resurslarini oshirish, moliyaviy foyda ko’rish maqsadlarida ba’zida yuridik va jismoniy shaxslardan pul mabdag’lari jalb qiladi. Bunday mablag’lar klorxonalarda asosan qimmatli qog’ozlar emissi qilshdan kelib tushadi. Iste’mol fondi korxonaning sof foydasi hisobidan shakllantiriladi. Iste’mol fondini tuzishda ko’zlangan asosiy maqsad ishchi va xodimlarga moddiy va
ma’naviy rag’batlantirish hisoblanadi.
Qarz mablag’lar fondi. Bugungi kunda hech bir korxona qarz mablag’larini chetlab o’tolmaydi. Chunki qarz olmasdan faoliyat yuritadigan korxonalar ham vaqti-vaqti bilan davlat byudjeti oldida saoliqlar va soliqqa tenglashtirilgan to’lovlar bo’yicha qarzi shakllanadi. Qarz mablag’lari normal iqtisodiy sharoitda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga imkon yaratadi. Zayom mablag’lari – korxonaning qisqa muddatli bank kreditlari tartibida olgan mablag’i bo’lib, aylanma aktivlarning bir qismini moliyaviy ta’minlaydi. Bunday mablag’lar korxona faoliyatining minimal ehtiyojini ham qoplashi lozim. Ishlab chiqarish rejasini qayta tuzish, tayyor mahsulot jo’natilishida to’xtalib qolishlar, ishlab chiqarish yoki xom ashyo etkzilishining bir tekisda bo’lmasligi bilan bog’liq qo’shimcha ehtiyojlar qisqa muddatli bank kreditlari bilan qoplalanishi mumkin.
Qarz mablag’lar fondi shakllanshida lizing ham kiritiladi. Lizing shunday faoliyatki, bunda korxona o’z moliyaviy resurslari etishmayotgan bir paytda o’ziga kerakli mulkni lizing kompaniyasi orqali lizingga(qarzga) olishi mumkin. Bunda korxona lizingga olgan mulkni lizing to’lovlarini to’lab borishi bilan o’zlashtirib oladi.
Bugungi kunda agarda korxona xom ashyo sotib olish uchun moliyaviy resurslari etishmasa, ular banklarning faktoring operatsiyalaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi. Ya’ni bunda banklar korxonalarning debitorlik qarzlarini sotib olishi yoki xom ashyo sotib olish xarajatlarini qoplab berishi mumkin. Faktoring korxonalar orasidagi oldi-sotdi munosabalarini moliyalashtirib, to’lolmaslik risklarini kamaytiradi.
Faktoring – hisoblarning samarali instrumenti bo’lib, oldi-sotdi shartnoma
bo’yicha moliyalashtirish va to’lamaslik riskini pasaytirishdir.
Faktoring operatsiyalari maqsadi mol etkazib beruvchilar uchun pul mablag’larini o’tkazilishi va oborot kapitalining tezlashishi uchun sharoitlar yaratish hisoblanadi.
Faktoring operatsiyalari predmeti to’lov muddati etib kelgan pul mablag’larini qidirish va keyinchalik vujudga keladigan olinadigan pul mablag’lariga huquq bo’lishi mumkin.
Faktoring oborot kapitali defitsitini qoplash doirasida kreditlash shaklining alternativ ko’rinishi hisoblanadi va korxonalar savdo faoliyatini aktiv boshqarilishi uchun o’zining qulay moliyalashtirish qobiliyatini taqdim etadi. Korxona oborot mablag’laridan defitsitga uchragan vaziyatda Moliyaviy Agentdan oz bo’lmagan miqdorda (talab qilingan summaning taxminan 80%i) moliyaviy resurslar oladi.
Faktoring operatsiyasi ishtirokchilari:

• 
  Moliyaviy Agent – Banklar bo’lishi mumkin
  
• 
  Mol etkazib beruvchi – xaridorga tovar kredit sharti bilan tovar etkazib berish, ish bajarish, xizmat ko’rsatishni amalga oshiruvchi korxona.
  
• 
  Xaridor – to’lov muddati keyinchalik vujudga keladigan yoki alaqachon muddati kelgan qarzdorligi mavjud korxona .
  

Faktoring operatsiyalarining afzalligi: Mol etkazib beruvchilar uchun:

• 
  Faktoring xizmatlari ishlab chiqarish hajmini oshirmoqchi bo’lgan
  

mikrofirma va kichik korxonalar uchun ko’proq samaradorlikka ega;

• 
  Mol etkazib beruvchi tovar etkazib berish, xizmat ko’rsatish, ish bajarishdan so’ng 3 kun ichida talab qilingan mablag’ning asosiy qismini (80% i) qabul qiladi.
  
• 
  Mol etkazib beruvchi to’lov muddatini aniq biladi, shunga qarab u
  

o’zining to’lovlarini rejalashtirishi mumkin. Xaridorlar uchun:

• 
  Xaridor 90 kungacha tavarni kreditga olish imkoniyatiga ega bo’ladi, bunda xaridor oldindan to’lab borishi ham mumkin.
  

Faktoring xizmatlari qiymati:
Faktoring xizmatlari qiymati mol etkazib beruvchiga taqdim etilishi lozim summa qiymati hamda bankning joriy stavkalar bo’yicha faktoring komission qiymatidan kelib chiqadi. Faktoring xizmatlar qiymatini hisoblash uchun baza bo’lib talab qilingan summadan foiz va xaridorning kechiktirgan kunlar miqdori hisoblanadi.
Korxonaning operativ pul fondlari korxonaning davomiy xarajat qiladigan faoliyati uchun yaratiladi. Bunday fondlar barcha korxonalarda ochilishi mumkin.
Bu fondlarga ish haqi fondi, byudjetga to’lovlar uchun fond, yangi texnikani o’zlashtirish uchun fond, yuqori boshqarmaga ajratmalar va boshqalar bevosita bog’liqdir.