Kalit so’zlar: Axborot, axborot texnologiyasi, texnologiya, axborotli muxit, ehm, zamonaviy kompyuter texnikalari, ichki va tashqi omillar, mobil aloqa muhiti, mobil aloqa xizmati operatorlari, smartfon, iPhone, elektron hujjat

Mobil aloqa muhiti– tayanch stansiyalar va bir guruh abonentlar tizimidan 
iborat bo‘lib, abonentlarning bir-birlari bilan o‘zaro axborot almashinuvini 
ta’minlovchi texnik-dasturiy vositalar majmuasidir.
Mobil aloqa xizmati operatorlari – abonentlar (mijozlar) uchun mobil 
aloqa xizmatlarini taklif qiluvchi tashkilotdir. Operatorlar vazifasiga radio 
chastotadan foydalanish va xizmat ko‘rsatish uchun kerakli hujjatlarni olish, 
o‘zining mobil tarmog‘ini tashkil qilish, foydalanish, xizmat shartlarini ishlab 
chiqarish, xizmat to‘lovlarini yig‘ish va texnik xizmat ko‘rsatish kiradi. Hozirgi 
paytda O‘zbekiston hududida 5 ta mobil aloqa operatori xizmat ko‘rsatmoqda, ular 
- UMS, Bilayn, Ucell, Perfektum Mobayl, O‘zbektelekom Mobayl. Ushbu 5 ta 
mobil operator tomonidan bugungi kunda mobil so‘zlashuv, SMS, MMS, GPRS, 
Internet va boshqa turli xizmatlar ko‘rsatilmoqda. 
Hozirgi kunda mobil telefonlarning va boshqa mobil aloqa vositalarining 
shunaqa turlari ishlab chiqarilmoqda-ki, ular funksional vazifalari jihatidan shaxsiy 
kompyuterdan qolishmaydi. Bunday mobil aloqa vositalari yordamida hujjatlar 
bilan ishlash, musiqa tinglash, videoklip tomosha qilish, o‘yinlar o‘ynash, hatto 
radioeshittirish va televideniyedan ham bahramand bo‘lish mumkin. Foydalanishda 
esa hajmi kichikligi va bejirimligi tufayli kompyuterdan ancha afzaldir. Ularning 
ba’zi turlarini ko‘rib chiqaylik: 
Smartfon (smartphone) inglizchadan «aqlli telefon» ma’nosini anglatadi. 
Funksionalligi jihatidan cho‘ntak shaxsiy kompyuteriga yaqin bo‘lgan Mobil 
telefon. Unda cho‘ntak kompyuterining barcha imkoniyatlari mujassam topgan.  
iPhone- to‘rt diapazonli multimediyali smartfonlar. iPhone o‘zida 
telefonning asosiy vazifalaridan tashqari kommunikator va internet planshetlarning 
asosiy vazifa(funksiya)larini ham qamrab olgan. 
Internet planshetlar– bu maxsus mobil qurilma bo‘lib, shaxsiy 
kompyuterning klassik namunasidir. Planshetlar (masalan: iPad) tashqi ko‘rinish 
jihatidan kompyuterdan butunlay farq qiladi. Planshetlar faqatgina ekrandan tashkil 
topgan bo‘lib, boshqa qo‘shimcha qurilmalar (sichqoncha, klaviatura) virtual 
ko‘rinishda tashkil etilgan. Planshetlar to‘liqligicha mobil aloqa muhiti orqali 
Internet xizmatlaridan foydalanishga va hujjatlar bilan ishlashga ixtisoslashgan. 
Axborotlarni uzatish yaqin paytlargacha Bluetooth, SMS va MMS 
texnologiyalari 
yordamida 
amalga 
oshirilgan 
bo‘lsa, 
hozir 
asosan 
Messengerlardan, ayniqsa ommalashib ketgan Telegrammdan foydalnilmoqda. 

---

Mana shu misol ham axborot texnologiyalari xizmatlari tez rivojlaniyotganligidan 
dalolat beradi. 
Axborot texnologiyalarining rivojlanishi foydalanuvchilar auditoriyasiga 
ta’sir etishini Web-texnologiyalari misolida ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Web.1 
muhitida foydalanuvchilar Internetdagi ma’lumotlarni faqat o‘qishi (yoki 
ko‘chirib olishi) mumkin edi. Web.2 muhitida esa foydalanuvchi o‘zi forum yoki 
konferensiyalar tashkil etishi, o‘zining blogini e’lon qilishi, elektron resurslarni 
yaratib (masalan, rasmlar) Internetda joylashtirishi, muloqotdoshlari bilan 
birgalikda ijtimoiy tarmoqlar yaratishi mumkin. Hozirgi kunda har qanday 
davlatning qudrati qandaydir ma’noda Internet makonida milliy Internet-
resurlarining ko‘lami bilan, boshqa milliy resurslarga nisbatan ko‘proq bo‘lishi, 
kezi kelsa, butun jahon tarmog‘ida taniqliroq bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lib qoldi. 
Web.2 texnologiyalar mavjudligi tufayli elektron resurslar shunchalik ko‘payib 
ketdiki, sifatli elektron resurslarni tez ajratib olish katta muammosiga aylandi. 
Kerak bo‘lsa, Internet – ong uchun kurash maydoniga aylandi. Ayniqsa 
yoshlarning endi shakllanib borayotgan ongiga internet orqali ta’sir ko‘rsatish 
g‘arazli kuchlarga juda qo‘l kelmoqda. Bizning mentalitetimizga zid bo‘lgan 
ommaviy madaniyat yoki terrorizmga da’vatlar shular qatoridadir. Shuning uchun, 
bir tomondan, foydalanuvchilarda yovuz ta’sirlarga qarshi immunitetni 
shakllantirish muhum bo‘lsa, boshqa tomondan milliy internet resurslarni yetarli 
darajada ko‘paytirish zarurdir. Sifatli elektron resurslarni saralab beruvchi tizimlar 
(miksherlar) hozirgi kunda Web.3 muhitining qiyofasini belgilab bermoqda. 
Bundan kelib chiqmoqdaki, zamonaviy internet foydalanuvchisi - bu sifatli 
elektron resurslarni yaratuvchi va internetga joylashtiruvchi shaxs deb qaralishi 
kerak. 
Elektron resurs axborot texnologiyalarida hujjat deb nomlanadi.
Hujjat - matn, tovush yoki tasvir shaklida yozilgan axborot bo‘lib, zamon 
va makonda uzatish hamda saqlash va jamoat tomonidan foydalanish uchun 
mo‘ljallangan moddiy ob’yektdir. 
Hujjatlarni shakliga ko‘ra quyidagi turlarga ajratish mumkin: 
- Matnli hujjatlar - qog‘ozga qo‘l yoki kompyuter vositalari yordamida 
tushirilgan qandaydir ma’no beruvchi so‘zlar ketma-ketligi. 
- Tovushli hujjatlar - ovoz yozish vositalari yordamida yozib olingan 
tovushli axborot. 
- Tasvirli hujjatlar - fotosurat, rang tasvir mahsuli. 

---

- Elektron hujjat - elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo 
bilan tasdiqlangan va elektron hujjatni identifikasiya qilish (tanib olish) 
imkoniyatini beradigan boshqa rekvizitlariga (ma’lumotlarga) ega bo‘lgan axborot. 
Elektron hujjat texnika vositalaridan va axborot tizimlari xizmatlaridan 
hamda axborot texnologiyalaridan foydalanilgan holda yaratiladi, ishlov beriladi va 
saqlanadi. Bunda bir tomondan maxsus amaliy dasturlar qo‘l keladigan bo‘lsa, 
boshqa tomondan internetda axborot tizimlarining o‘zida bunday imkoniyatlar 
mavjud. Bunga Google dagi masalan test yaratish va ishlatish imkoniyatlari va 
unga o‘xshash tizim xizmatlari yaqqol misol bo‘la oladi. 
Elektron hujjat elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining mazkur hujjatni 
idrok etish imkoniyatini inobatga olgan holda yaratilishi kerak. 
Elektron hujjat almashish tizimlari O‘zbekiston Respublikasining 
«Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi 2004 yil 29 apreldagi 611-P son Qaroriga 
binoan quyidagicha ta’riflanadi va faoliyat yuritadi.