Karima Qosimova, Safo Matchonov, Xolida G’ulomova, sharofat Yo’ldosheva, sharofjon Sariev ona tili o’qitish metodikasi darslik

5. So’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda so’z birikmasi tuzdirish. Ot so’z turkumi o’tilganda, ot va sifat bilan (jonajon Vatanim), ot va boshqa ot bilan (maktab bog’i); fe’l o’tilganda, ot va fe’l bilan (kinoga bordi, maktabda bo’ldi, uydan keldi, kitobni o’qidi) so’z birikmalari tuzdiriladi.
So’z birikmasi tuzishda yo’l qo’yilgan xato gap tuzishda ham xatoga olib keladi, shuning uchun uning oldini olish kerak.
Masalan:
O’quvchi nutqida uchraydi: T o’ g’ r i s i:
maktabga bo’ldim maktabda bo’ldim
maktabni bog’i maktabning bog’i

Bolalar ko’proq xatoga yo’l qo’yadigan so’z birikmalarini yig’ib borish xatoning oldini olishga qaratilgan mashqlar tuzishga imkon yaratadi. So’z birikmasi ustida ishlash grammatik, imloviy va boshqa mashqlarni to’g’ri bajarishga xizmat qiladi. SHuning uchun so’z birikmasi ustida o’rni bilan maqsadga muvofiq ishlab borish orqali gap va bog’lanishli nutq tuzishga oid nutqiy mashqlarga o’tish lozim.

Gap ustida ishlash
Gap ustida ishlash o’quvchilarning nutqini o’stirishda muhim ahamiyatga ega. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi o’quvchilarni sintaktik jihatdan to’g’ri va aniq gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga o’rgatish hisoblanadi. Gap (grammatik jihatdan o’zaro bog’langan, tugallangan mazmun va tugallangan intonatsiyaga ega bo’lgan) nutq birligi bo’lib, aloqa maqsadiga xizmat qiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun muhimi, birinchidan, gap nutq birligi ekanligidir. SHunday ekan, nutqqa oid mashqlarga qo’yilgan talablar gap ustida ishlash mashqlariga ham taalluqlidir; ikkinchidan, gap − grammatik tomondan to’g’ri tuzilgan birlik, shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan chambarchas bog’liq bo’lib, bu jarayonda gap qurilishi, gapda so’zlarning bog’lanishi va gapning turlari ustida ishlash juda muhimdir; uchinchidan, gap mazmun birligi bo’lib, tugallangan mazmunni bildiradi. Binobarin, gapning mazmuniy asosi, mazmun ottenkalari ustida ishlash va ularning gap tuzilishiga bog’liqligi ustida ishlash ham zarur; to’rtinchidan, gapning intonatsiyasi katta ahamiyatga ega, shuning uchun intonatsiya ustida ishlash, intonatsiyaning mazmun bilan bog’liqligini tushuntirish kerak.
Boshlang’ich sinflar dasturining «Grammatika, imlo va nutq o’stirish» bo’limida sintaksisdan beriladigan bilimlar aniq ko’rsatilgan. Bola boshlang’ich sinflarda beriladigan sintaktik materiallar hajmida faqat ona tili darslaridagina emas, balki boshqa darslarda va maktabdagi barcha mashg’ulotlar jarayonida gap tuzish, uni tahlil qilish va qayta tuzishga o’rgatib boriladi.
Gap ustida ishlashga oid mashqlar juda xilma-xil bo’lib, analiz va sintezning ustunligiga hamda o’quvchilarning mustaqillik darajasiga ko’ra tasnif qilinadi.
Analiz yoki sintezning ustunligiga nisbatan gap ustida ishlash mashqlari ikkiga bo’linadi:
1) analitik mashqlar, ya’ni tuzilgan tayyor matndan olingan gapni tahlil qilish;
2) sintetik mashqlar, ya’ni mustaqil gap tuzishga qaratilgan mashqlar.
Analitik mashqlar sintetik mashqlarga zamin hozirlaydi, ular parallel holda yoki sintetik mashqdan so’ng analitik mashq o’tkaziladi.
O’quvchilarning mustaqilligi va bilish jarayonining faollik darajasiga ko’ra gap ustida ishlash mashqlari uchga bo’linadi:
1) namuna asosidagi mashqlar;
2) konstruktiv mashqlar;
3) ijodiy mashqlar.