Kasbiy psixologiya

Jinoyatchilikka qarshi kurashda psixologik jihatdan tayyorlash. Ma’lumki, bu psixologik tayyorgarlikdagi eng muhim jihatdir. Bu o‘rinda asosiysi xodimlarning kasbiy yo‘nalganligini shakllantirish, ularda faoliyatga nisbatan barqaror kasbiy qiziqishni rivojlantirish hisoblanadi.
Shuningdek, bu tayyorgarlik xodimlarda har qanday qonun- buzarlikka nisbatan kelishmovchilik, huquqiy normalarni so‘zsiz bajarishdan iborat barqaror odatni, kuchli rivojlangan haqiqat, adolat va qonuniylik hissini shakllantirishni taqozo etadi.
Maxsus operativ xizmat faoliyatining turli jihatlariga psixologik yo‘nalganlikni rivojlantirish. Bu xodimlarni psixologiya asoslari bilan tanishtirishni, ularda o‘z ishlarida odamlar, guruhlar psixologiyasini inobatga olish ko‘nikmalari va odatlarini shakllantirishni taqozo etadi. Operativ xizmat faoliyatining psixologik jihatlarini tushunish xodimlarning o‘tkaziladigan tergov, operativ qidiruv va boshqa harakatlardagi psixologik xususiyatlarni bilishlari va hisobga olishlarini nazarda tutadi.
Kasbiy jihatdan muhim bo‘lgan bilish xislatlarini shakllantirish va rivojlantirish. Ushbu xislatlar xodimlar bilish faoliyatining samarador- ligini ta’minlaydi. Bilish faoliyatiga kasbiy ziyraklik, idrok, kuzatuv- chanlik, xotira, tafakkur va tasavvur xosdir. Ushbu xislatlarni rivojlan- tirishga qaratilgan maxsus mashqlar xodimlarning kasbiy jihatdan muhim ma’lumotlarni esda olib qolish, esda saqlash va qayta esga tushirish samaradorligini oshirish qoidalarini, mantiqiy fikrlash va ijodiy tasavvurni rivojlantirishning asosiy usullari va ularga doir bilimlarni egallashlariga yo‘naltirilgan. O‘tkazilgan tadqiqotlar (A.M. Stolyarenko, A.A.Volkov, O.Y. Saparin) mazkur xislatlarni amaliy mashg‘ulotlar va maxsus mashqlar yordamida maqsadli rivojlantirish natijani 2–3 marta yaxshilashga imkon berishini ko‘rsatadi.
Turli toifadagi fuqarolar bilan psixologik aloqa o‘rnatish uquv mahorati hamda ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish. Ichki ishlar organlari xodimlarining faoliyatini turli toifadagi fuqarolar (jabrlanuvchilar, guvohlar, gumon qilinuvchilar, maxsus hisobda
turganlar va h.k.) bilan doimiy muloqotda bo‘lishsiz tasavvur etish mumkin emas. Olinadigan operativ jihatdan muhim axborotning sifati xodimlarning ular bilan muomala qilish, psixologik aloqa o‘rnatish, ishonchli munosabatga kirishish qobiliyatiga bog‘liq. Bu esa, o‘z navbatida, butun faoliyatning samaradorligiga ta’sir ko‘rsatadi. Psixologik tayyorgarlik davomida xodimlar psixologik aloqa o‘rnatish usullari va yo‘llari tizimini egallashlari kerak. Ularda notanish kishilar bilan tezda aloqa o‘rnatish va ularni o‘ziga moyil qilish, odamlarning fikrini eshita olish, muloqot jarayonida psixologik to‘siqlarni yenga olish mahorati shakllanishi lozim. Psixologik tayyorgarlik xodimlarning psixologik aloqa o‘rnatish jarayonini yengillashtirishga imkon beruvchi muayyan qoidalarni o‘zlashtirishlarini taqozo etadi.
Operativ xizmat faoliyatining turli vaziyatlarida rolga kirishish ko‘nikmalarini shakllantirish. Ichki ishlar organlari xodimlarining kasbiy mahoratini tashkil qiluvchi muhim tarkibiy qismlardan biri jinoyatlarni ochish yoki ularning oldini olish uchun zarur axborotni olish maqsadida foydalanadigan rolga kirish ko‘nikmalaridir. Shu bois, psixologik tayyorgarlik davomida xodimlar o‘zlarining ichki ishlar xodimi ekanliklarini, haqiqiy holatlarni, muloqotga kirishishdan ko‘zlagan maqsadlarini niqoblay olish mahoratini shakllantirishlari kerak.
Fuqarolar bilan muloqotga kirishishning murakkab, nizoli vaziyatlarida ta’sir etishning psixologik-pedagogik usullarini qo‘llash mahoratini shakllantirish. Fuqarolar bilan muomala qilish jarayonida yuzaga keladigan nizoli vaziyatlar ichki ishlar organlari xodimlari faoliyatida odatiy holdir. Shu bois xodimlarda nizoli vaziyatni bartaraf etish mahoratini shakllantirish, ularga nizolarni hal qilish usullarini o‘rgatish juda muhim. Xodimlar faoliyatining samaradorligi ko‘p jihatdan odamlarga psixologik ta’sir ko‘rsatishning ishontirish, majbur- lash, rag‘batlantirish singari muayyan usullaridan mohirlik bilan foydalanishlariga bog‘liq. Xodimlarda nizoli vaziyatda o‘zini tutishning turli taktik usullarini qo‘llash hamda nizoli vaziyatdan operativ maqsadda foydalanish ko‘nikmalari ham shakllanishi kerak.
Operativ xizmat faoliyatining og‘ir vaziyatlarida o‘zini tuta olish va psixologik barqarorlikni ta’minlash. Xodimlar o‘zlarining kundalik amaliy ishlarida kasbiy vazifalarini bajarish sifatiga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan ko‘plab noqulay psixologik holatlar ta’siriga duch keladilar. Psixologik barqarorlik xodimlarning salbiy holatlar ta’siriga tushmaslik qobiliyatida namoyon bo‘ladigan psixologik tayyorgarlikning muhim
ko‘rsatkichlaridan biri sifatida qaraladi. Bu o‘rinda operativ xizmat vazifalarini bajarish chog‘ida mazkur qiyinchiliklarni oldindan ko‘rish qobiliyatini shakllantirish muhim. Psixologik barqarorlikning shakl- lanishi xodimlarning eng katta psixologik qiyinchiliklar sharoitida o‘z vazifalarini kamchiliksiz bajarish mashqini olishiga yordam beradi. Bunga mashqlar va amaliy mashg‘ulotlar jarayonida og‘ir vaziyatlarni modellashtirish yo‘li bilan erishish mumkin.
Shaxsning ijobiy hissiy-irodaviy xislatlarini rivojlantirish, xodim- larga o‘zini tutish va boshqarish usullarini o‘rgatish. Xodimlarning psixologik barqarorligini va og‘ir vaziyatlarda o‘zini tuta bilish qobili- yatini shakllantirish ularda mas’uliyat, muvaffaqiyatsizlikka chidash, tavakkalga moyillik va barqarorlik, o‘zini boshqara olish, sobitlik kabi muayyan hissiy-irodaviy xislatlarni shakllantirishni taqozo etadi. Xodimlar o‘z xatti-harakatlarini va his-tuyg‘ularini nazorat qilish va boshqarish usullarini egallagan bo‘lishlari kerak. Ular mashg‘ulot va mashqlar jarayonida o‘zlarini boshqarish, asabiy zo‘riqishni yo‘qotish, ichki imkoniyatlarni qo‘yilgan vazifani bajarishga safarbar qilish usullarini egallaydilar.
Irodaviy faollik va irodaviy harakat ko‘nikmalarini shakllantirish. Ichki ishlar idoralari xodimlari o‘zlarining amaliy faoliyatlarida vazifani sifatli bajarishni qiyinlashtiradigan, ba’zan esa qo‘yilgan maqsadga erishishga to‘sqinlik qiladigan turli xil qiyinchiliklar va to‘siqlarga duch keladilar. Bunday vaziyatlarda ular ushbu qiyinchilik va to‘siqlarni yengishga undovchi irodaviy faollikni namoyish etishlariga to‘g‘ri keladi. Irodaviy harakat ko‘nikmalarini rivojlantirishga mashg‘ulotlar jarayoniga qo‘yilgan vazifani bajarishga to‘sqinlik qiluvchi muayyan elementlar, to‘siqlar kiritish yordam beradi. Bunday mashqlar jarayonida to‘plangan irodaviy faollik tajribasi shaxs irodasini, irodaviy xislatlarini rivojlantirishga ta’sir etadi.
Ishdagi ruhiy zo‘riqishlarga tayyorlik. Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatiga xos xususiyatlardan biri shundaki, ta’sir etuvchi omillar ko‘pincha stress holatini keltirib chiqaradi, asab tizimiga haddan tashqari katta og‘irlik tushadi. Bu, o‘z navbatida, ular amalga oshira- digan faoliyatning samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois xodimlar ushbu jarayonlar kechishining asosiy qonuniyatlari hamda qisqa vaqt ichida ish qobiliyatini tiklashga va ortiqcha asabiy zo‘riqishni bartaraf etishga yordam beradigan usullar (chunonchi, psixologik boshqaruv mashqlarini bajarish usullari) bilan tanishtirilishi zarur.
Bundan tashqari, xizmat vazifalarni samarali bajarishda maxsus poligonlar, trenajyorlar, har xil to‘siqlar, psixologik tayyorgarlik xona- larining xizmati beqiyosdir.

2.