Keleshekte bolajaq tarbiyashílardíŃ kognitiv qabiletlerin rawajlandíRÍWDÍŃ tiykarǵÍ TÚsinikleri bazarbaeva Ayjamal Qdırbaevna, Nizomiy atındaǵı Tashkent mámleketlik universiteti erkin izleniwshisi tel[phone]

KELESHEKTE BOLAJAQ TARBIYASHÍLARDÍŃ KOGNITIV QABILETLERIN RAWAJLANDÍRÍWDÍŃ TIYKARǴÍ TÚSINIKLERI
Bazarbaeva Ayjamal Qdırbaevna,
Nizomiy atındaǵı Tashkent mámleketlik universiteti erkin izleniwshisi. tel[phone]
Аннотация:
Таяныш сөзлер:
KELAJAKDA BOʻLAJAK TARBIYACHILARNI KOGNITIV QOBILYATLARINI RIVOJLANTIRISHNI ASOSIY TUSHINCHALARI
Аннотация:
Калит сўзлар:

ОСНОВНЫЕ ПОНЯТИЯ РАЗВИТИЯ КОГНОТИВНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ БУДУЩИХ ПЕДАГОГОВ
BASIC CONCEPTS OF DEVELOPMENT OF COGNITIVE ABILITIES OF FUTURE TEACHERS
Adamzat erte dáwirden baslap ózin qurshap turǵan ortajıq haqqında barǵan sayın kóbirek zatlardı ilimge en jaydırıp kelgen. Bul bolsa jıllar ótip barıwı menen jańadan, quramalı oylap tabılıwlar hám jańa ashılıwlardıń jaratılıwına alıp kelip atır. Búgingi kunge shekem insaniyat tárepinen jaratılǵan barlıq oylap tabılǵanlar olardıń dunyadaǵı zat hám hádiyselerdi bilmewden tálimge qaray, kem tálimnen barǵan sayın kóbirek tálimge tárep bolǵan mútajlikleri, qábiletleri, bárháma umtila otirip jasawǵa talpındırǵan bul process - tálim procesiniń ne ekenligin tolıq ańlap alıw júdá zárúrli ekenin ańlatadı.
Házirgi waqıtta tálim aktivligi mashqalasın filosofiya (gnoseologiya), psixologiya (kognitiv psixologiya), logika, semiotika hám basqa pánler úyrenedi. Zamanagóy izertlewlerde tálim iskerligi ámeliy mútajlikler menen tálim processlerin basqarıw, tálimge tiyisli kónlikpeler járdeminde oqıtıw procesin qolaylastırıw, informaciya texnologiyalarınan jedel paydalanıw menen baylanıslılıqta kórip shıǵıladı. Ilimiy-texnikalıq rawajlanıw páti tálim iskerligi subyektine saldamlı talaplardı qóyadı. Sebebi, tálim procesi insansız bolıwı múmkin emes. Tálim insan qábileti, ızleniwshiligi, logikalıq kámalǵa jetken dárejesi hám de onıń oylaw qábiletine baylanıslı. Biziń izertlewimizde tálim subyekti kásiplik-pedagogikalıq iskerlikke tayarlanıp atırǵan ilimiy dúńyaǵa kózqaras, arnawlı bir qatań poziyatsiyaga iye bolǵan pedagogika joqarı tálim shólkemi studentleri esaplanadı.[1.230]
Tálim obyekti hám subyektin anıqlagannan keyin, biz pedagogikalıq iskerlikke tayarlaw procesi menen baylanıslılıqta tálim procesiniń qanday júz bolıwına toqtalıp ótiwimiz kerek.
Filosofiyada óz gezeginde anıqlama beriw hám túsindiriw sıyaqlı usıllardıń strukturalıq bólegi retinde sawlelenetuǵın kognitiv (ápiwayı, ilimiy, filosofiyalıq ) hám interpretatsiya formasındaǵı tálim usılları belgilep qoyılǵan.
V. I. Slobodchikovtıń pikrine qaraǵanda, kognitiv arqalı tálim-tárbiya procesi qatnasıwshılarınıń óz iskerligine bolǵan munasábeti muwapıqlastırıladı hám sherikliktegi iskerliginiń forma hám mazmunına ılayıq túrde usı iskerliginiń qayta dúziliwi támiyinlenedi[5.130].
G. S. Suxobskaya hám L. L. Gorbunovalar tárepinen kognitiv ózinen-ózi ańlawınıń suwretleniwi, baylanıs processinde subyekttiń pikirlesiw retinde qanday qabıl qılınıp atırǵanlıǵın ańlawı, subyekttiń mashqalanı jáne onıń payda bolıw sebeplerin kóre alıwı, anıqlawı, úyreniwi hám analiz ete alıw qábileti retinde túsindiriledi[6.15].
Mektepke shekemgi jastaǵı balalarda pikirlew hám aqıl etiw óz-ara bir-biri menen baylanıslı. Bul bolsa, usı jas dáwirinde kórgezbeli-obrazlı pikirlew kóbirek cay ekenliginen derek beredi. Oyın arqalı bala zat -hádiyseler arasındaǵı sebep-aqıbet baylanıslılıǵın ornatıwǵa umtıladı. Mektepke shekemgi jastaǵı bala real jaǵdaylardı oyda sawlelendire aladı hám qıyalında ol menen birge “háreketlenedi”.
Mektepke shekemgi jas dáwirinde balalardıń pikirlewinde sezilerli ózgerisler júzege keledi: olardıń dúnyaǵa kóz qarası keńeyedi, pikirlew operatsiyaları rawajlanadı, jańa bilim hám kónlikpelerge iye boladı, sonday eken sóylew tili rawajlanadı. Mektepke shekemgi úlken jasta tálim processlerinde kóplegen ózgerisler júzege keledi. V. S. Muxinanıń pikrine qaraǵanda, 6 -7 jasda aqıl etiw effektivliginen emotsionallıq hám pertseptivlikke ózgeredi. Ol jaǵdayda erkin háreketler - izlew, tekseriw, baqlaw kórinetuǵın boladı[4.108].
Filosofiyalıq -psixologiyalıq kózqarastan bala biliminiń dáregi sezim bolıp tabıladı. Sebebi bala dógerek-átirap haqqındaǵı dáslepki bilimlerdi óz sezimlerinen aladı. Balanıń dógerek-átirap haqqındaǵı quramalı bilimleri sol dáslepki baslanǵısh bilimleri tiykarında payda boladı. Solay eken, balanı tábiyiy hám antropogen ortalıq penen baylanıstırıw eń birinshi dógerek-átirap arasındaǵı obektler hám hádiyselerdi seziw bolıp tabıladı.
Dógerek-átiraptaǵı obektler hám hádiyselerdi aqıl etiw seziwge salıstırǵanda anaǵurlım quramalı process. Aqıldıń seziwden parqı sonda, ol jaǵdayda átirap -ortalıqtaǵı obektler yamasa hádiyselerdiń ayırım ózgeshelikleri emes, bálkim obektler yamasa hádiyseler pútkil halda sawlelenedi. Basqasha aytqanda, obektler yamasa hádiyselerdiń pútin tábiyat kórinisi, suwreti payda boladı. Mısalı, jawın, qar tábiyat kórinisileri hám taǵı basqalar.
Mektepke shekemgi jastaǵı balalar tez rawajlanıwı menen ajralıp turadı. Mektepke shekemgi jas dáwirinde túrli jónelisler menen baylanıslılıqta kúshli ózgerisler júz beredı, iskerliktiń tiykarǵı túrleri, sonıń menen birge, psixik processler aktiv rawajlanadı[2.2181].
Sonıń menen birge, mektepke shekemgi jastaǵı balalardıń motivatsion salasında da qatar ózgerisler júz beredi: minez-qulıqtıń ulıwma jónelgenligin támiyinleytuǵın óz-ara baylanıslı motivlar sisteması qáliplesedi, tálimge qábilet hám mútajlik, átiraptaǵı adamlarǵa unamlı munasábet motivatsiyasınıń jedel rawajlanıwı ámelge asadı. Basqıshpa-basqısh mektepke shekemgi úlken jastaǵı balalarda etikalıq tárbiy beriw ózlestiriledi, jeke minez-qulqlardıń izbe-izligin esapqa alıw baslanadı, nátiyje hám úlkenlerdiń maqtawlarınan umitleniwdi sezedi.
Pedagogika hám psixologiyaga tiyisli ádebiyatlarda qábilet túsinigine hár túrli pikirler berilgen (1-kestege qarań).
“Qábilet” túsinigi xarakteristikası

№	“Qábilet” túsinigine berilgen táriyler	Kim tárepinen berilgen?
1.	Insan diqqat-itibariniń tańlawına jóneltirilgeni	N.F. Dobrinin, T. Ribo
2.	Insannıń aqliy hám emotsional iskerliginiń payda bolıwı	S.L. Rubinshteyn
3.	Hár qıylı ishki sezimlerdiń aktivlestiriwshisi	Д. Фрейер
4.	Insan iskerligi hám oylaw iskerligin rawajlandırıwshı emotsional-kúshli hámde intellektual jaǵdaylardıń bekkem jaylasıwı	Л.A. Гордон
5.	Insannıń dunyaǵa emotsional-tálimge tiyisli múnásebeti	Н.Г. Морозовa
6.	Mútájliklerden payda bolǵan forma	Ш. Бюллер
7.	Insannıń obektke ózine cay múnásebeti	A.Г. Ковaлев
8.	Qábilet – insan iskerliginiń jetekshi mútáji	М.В. Демин
9.	Ulıwma hádiyse sıpatında qábilettiń zárúr tarawı – ta'limniń qábileti esaplanadı	Г.И. Щукинa
10.	Qábilet – mútájlikten kelip shıǵadı, ol payda bolǵan múnásebetler hám olardı abzal kóriw sebebi payda boladı.	A. Ибрaгимов

Juwmaqlap aytqanda bala iskerligin shólkemlestiriw processinde tálimge qábilet óziniń háwij alıwı, óziniń kórsetkishine iye bolıwı, oqıtıwshı bunı kóriwi, dıqqat penen analiz etiwi zárúr, sebebi bul ulıwma mániste iskerliktiń natiyjeliligi kórsetkishi bolıp tabıladı. Balalardıń tálimge qábiletlerin barǵan sayın perspektivalı baǵdarı qábilettiń iskerlik basınan tap aqırıǵa shekem izbe-iz ósip barıwı bolıp tabıladı, bunda balalar jumısqa berilip ketedi hám iskerlikti shólkemlestiriw processinde etip ulgirmegenin dawam ettiriw qálewi menen ketedi.