Kelishilgan

Maqollar tematikasi. O'zbek xalq maqollari dunyodagi boshqa xalqlarda bo'lgani kabi mavzu jihatidan xilma-xil va rang-barangdir. Ular mazmuniga vatan, xalq, mehnat, oila, oliy insoniy fazilatlar kabi inson hayotida muhim hisoblan­gan masalalar haqidagi hukmlar singdirilgan. Shuning uchun ham bu maqollarni xalqning og'zaki qomusi bilan teng­lashtirish odat tusiga kirgan. Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'otit turk» asaridan o'rin olgan maqollarda ham vatanparvarlik, mehnatsevarlik, hamjihatlik, mardlik, vafodorlik kabi g'oyalar o'z ifodasini topgan. Bu maqollar­ning xalq hayotida tutgan o'rni va ahamiyati shu jihatdan ham muhimki, ularda inson maishiy hayotidagi hamma lavhalarga mos hikmatli fikrlar bayon etilgan. lkkinchi tomondan, bu asarlarda, o'zbek xalqining xalq sifatida, mil­lat sifatidagi o'ziga xosligi, o'zbekona tabiat belgilari bilan ham tanishish mumkin bo’ladi. Masalan “Devonu lug’otit turk”da “O’g’ilxonada buzoq tug’ilsa, ariq bo’yida o’t unadi” degan mazmundagi maqol bor. Bu maqolda har bir mavjudod, shu jumladan, inson o’z rizqi bilan dunyoga kelarmish degan fikr aytilgan. Ajdodlarimiz mazkur maqol orqali keyingi avlod vakillariga bag’rikeng inson bo’lishni, birovning muvaffaqiyatiga hasad qlmaslikni, har bir shaxs o’z hayoti davomida faqat o’zining rizqini yeyishi mumkinligini vasiyat qilgandek bo’ladi.
Albatta, inson hayoti bevosita oila bilan bog’liq. Oiladagi turmushning totuvligi har bir oila a’zosining taqdiriga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Oilasi notinch odamning xayoli turg’un bo’lmaydi. Bunday sharoitda tarbiyalangan bolalar ham har tomonlama insoniy yetuklikka erisha olmaydilar. Shuning uchun ham xalq maqollari qatoridan “Oila ahil bo’lsa, omad o’z oyog’i bilan kelar”, Oila tinch-yurt tinch” kabi namunalar o’rin olgan. Bu hikmatli so’zlar har bir o’zbek farzandi uchun ota-bobosidan qolgan pand-nasihat sifatida qabul qilinmog'i lozimdir. Chunki yuqorida misol sifatida keltirilgan maqollarning o'zi ham ming-ming yillar davomida ajdodlarimiz hayot tajribasidan o'tib, zamon sinovlariga bardosh bergan holda bizgacha yetib kelgan.
Xalq maqollari asrlar davomida o'zining shakl va maz­mun jihatdan benazirligi bilan buyuk va taniqli adiblar e'ti­borini jalb qilib keldi. Yusuf Xos Hojibdan tortib Muqimiygacha, Alisher Navoiydan tortib Abdulla Qah­horgacha xalq maqollaridan samarali foydalanganlar. Hatto xalq o'zi yaratgan maqollaridan doston, ertak, rivoyat va naqllarda unumli foydalangan. Jumladan, Alisher Navoiy lirikasida «Chiqmag'on jong'a umid», «It uyub qoldiyu, ko'chdi karvon», «Men firoqdin desam, ul del lroqdin»; Bobur ijodida: «Bo'lib turur ikki ko'zim yo'lida to'rt», «Men edim saningdek, sen bo'lg'oysen maningdek”; Abdulla Qahhor ijodida «Otning o'limi, itning bayrami», «Quruq qoshiq og'iz yirtar»; «A1pomish» dostonida «Sulton suyagini xo'rlamas», «Elakka borgan xotinning ellik og'iz gapi bor» kabi maqollar ko'plab uchraydi.
Folklorshunoslik ilmida shoir va yozuvchilar tomonidan xalq maqollarining asar matnida keltirilishi folklorizm deb ataladi. Bu holat ijodkorning xalq og'zaki ijodiga bo'lgan munosabati ijobiy ekanini tasdiqlaydi.
Xalqimiz yaratgan maqollar mazmun jihatdan chuqur bo'lishi bilan birga badiiy jihatdan ham mukammaldir. Ularda go'zal o'xshatishlar, tovushdoshlik, mubolag'alar, majoziy obrazlar yetakchi o'rinni egallaydi. «Ona bilan bola - gul bilan lola» maqolida o'xshatish badiiy san'ati qo'llangan. Maqolning mazmunida ona bilan bolaning gul bilan lolaga o'xshatilishi nazarda tutiladi. «Olim bo'lsang, olam saniki» maqolida «1», «m», «s» tovushlari alliteratsiya­tovushdoshlik holatini vujudga keltirgan. Endi «Boy boyga boqar, suv soyga oqar» maqoliga diqqat qilaylik. Bu maqol­da «boyga» va «soyga» so'zlari ichki qofiyani, «boqar» va «oqar» so'zlari tashqi qofiyani tashkil etadi. Qizig'i shunda­ki, har ikkala qofiyadosh so'zlarda ham faqat bitta tovush­da farq seziladi. Bu esa maqolning badiiy jihatdan mukam­malligini ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayni chog'da «b», «o», «e», «f», «s» kabi tovushlar vositasida tovushdoshlik holati vujudga keltirilgan. Ma'lum bo'ladiki, xalqimiz yaratgan maqollar faqat mazmun jihatdan emas, badiiy jihatdan ham ajoyib so'z san'ati namunalari sifatida baholanishi mumkin.
Yuqorida qayd etilgan fikrlardan quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin: Xalq maqollari asrlar davomida o'zbek xalqining hayot tajribasini badiiy jihatdan ifodalovchi so'z san'ati namu­nalari sifatida yashab keldi.
Xalq maqollari ming yil davomida shoir va yozuvchilar tomonidan badiiy asarlarga kiritildi va folklorizm namunasi sifatida so'z san'atidan o'rin oldi.
Mahmud Koshg'ariyning turkiy so'zlarga izoh berish maqsadida keltirgan maqollari o'z davrida o'rta asr olimi tomonidan dastlabki o'rganish ob'ekti bo'lgani sifatida baholanishi mumkin. Keyinchalik esa, bu an'ana o'zbek folklorshunos olimlari tomonidan rivojlantirilganini e'tirof etish joizdir. Bu olimlar ko'p asrlik madaniy merosimizdan munosib o'rin olgan otalar so'zini to'pladilar, ilmiy tahlil­dan o'tkazdilar, nashrdan chiqardilar va xalqqa taqdim etdilar.
Maqollar mundarijasi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma'­naviy masalalarga old mavzulardan iboratdir. Ularda o'zbekning vataniga, xalqiga, mehnatga, ilmga, hunarga, oilaga, mardlikka, ahillikka bo'lgan munosabatlari o'zining badiiy ifodasini topgan.
Badiiy jihatdan mukammallik maqollarning asosiy fazi­latlaridan biri hisoblanadi. O'xshatish, tovushdoshlik, sifat­lash, istiora, majoz kabi badiiy san'atlar keng qo'llanilgan­ligi bilan ular o'quvchi diqqatini o'ziga jalb etadi.
Maqollar uzoq o'tmishda bo'lgani kabi bugungi kunda ham mustaqillikka erishgan o'zbek xalqining yosh avlodini ajdodlar havas qilgan barkamol inson darajasiga yetaklovchi asosiy tarbiya vositalaridandir.